Үләндәр йыйҙығыҙмы әле?

ДАУА - АЯҠ АҪТЫНДА “Үлән йыя башлағаны бирле бер ҡап та сәй һатып алғаныбыҙ юҡ”, - тип башланы һүҙен Аҫылбикә апай Мәжитова. Аптырап киттем: нисек инде ҡара сәйһеҙ? Үҙебеҙҙе белгәндән бирле әбейҙәр һымаҡ сәйхурға әйләнеп бөткәнбеҙ. Һуңғы йылдарҙа хатта сәйҙең тәменән төрөн айырыу һәләтенә өлгәшелде. Башҡорт асыҡһа ла, сәй эсә, һыуһаһа ла, сәй эсә тигәндәре хаҡтыр. Тормошобоҙҙо ошо эсемлекһеҙ күҙ алдына ла килтерә алмайбыҙ шул. Ә бына Аҫылбикә апайҙар ҡара сәйһеҙ көн итеүҙең тәжрибәһе менән дә уртаҡлаша ала. Баҡтиһәң, була икән. Өйгә инеп барған ерҙә ялан еҫе генә аңҡып яңы йыйылған үләндәр ята, ай башында йыйылғандары – бер аҙ һурыҡҡан, уларын баулап киптерергә элгәндәр.- Был үләндең исеме нисек? Нимәнән файҙалы?- тип һорайым бер зәңгәрһыу ғына төҫтәге сәскәгә иғтибар итеп.- Ялан яраны. Баш ауырыуынан ныҡ ярҙам итә.- Ә быныһы? Беҙҙең ишек алдында ла үҫә...- Етен үләне, бесәй тырнағы тип тә әйтәләр (льнянка обыкновенная, аҫтағы һүрәттә). Үҙәк нервы системаһы аша тәьҫир иткән берҙән-бер эс йомшартҡыс үлән. Ошондай таҙартыу үҙенсәлеге булған күп дарыуҙар, үләндәр, ғәҙәттә, эсәклектәге микрофлораны ла боҙа, ашҡаҙанды елкенһендерә, ә етен үләне улай түгел.Һыйырғойроҡ тигән үлән (коровяк), дөрөҫ итеп ҡулланғанда, бауырҙағы яман шеште лә бөтөрөү көсөнә эйә, бик ныҡ файҙалы үлән. Йылантамырҙы ла йыл да йыям. Шалфей тип тә йөрөтәләр уны. Ҡатын-ҡыҙҙарға бик тә кәрәкле шифалы үҫемлек. Ҡарағусҡыл ҡыҙыл, шәмәхә, ҡуйы алһыу төҫтә сәскә ата. Ана шул сәскәһе хуш еҫ тарата башлағас та, йыялар. Епкә бәйләп, сәскәһен аҫҡа ҡаратып, еләҫ урынға элеп киптерәләр.Еркәүек, ерек үләне лә тиҙәр быныһын. Тәбиғи аспирин тиҙәр уны. Һаҙамыт ерҙә үҫкәненең еҫе ҡырҡыуыраҡ. Ә ялан яғындағыһы айырыуса файҙалы, еҫе лә икенсе төрлөрәк, йомшағыраҡ һымаҡ. Дөрөҫөн әйткәндә, ялан ерендә үҫкән үләндәрҙең шифаһы ла күберәк. Кейәү үләнен генә алайыҡ. Тау-ташлы ерҙе ярата ул, сәскә атҡан мәлендә еҫе әллә ҡайҙарға тарала. Өйкөм-өйкөм генә булып үҫә, беҙҙең яҡта (Аҫылбикә апай сығышы менән Хәйбулла районынан–авт.) үҫкәненең сәскәһенең төҫө лә сағыуыраҡ. Уның файҙаһы тураһында һөйләмәһәм дә, беләләрҙер.Ерҙә үҫкән һәр үләндең файҙаһы бар. Бала саҡта уҡ үҫемлектәрҙең атамаларын яҙып, япраҡтарын, сәскәләрен йәбештереп үҙем өсөн тос ҡына гербарий эшләп алғайным, шул мәғлүмәт тә һеңеп ҡалған аңға. Дарыу өсөн иһә аҙағыраҡ ҡуллана башланым. Тәүгеһе – туҡранбаш. Уның төнәтмәһе баш ауыртҡанда ныҡ ярҙам итә.Үләндәрҙе киптергәс, ҡоро быяла банкаларҙа йә сепрәк моҡсайҙа һаҡлайым. Артыҡ киптерергә ярамай, саҡ ҡына дымы ла ҡалырға тейеш. Шөтөрләп кипһә, ыуалып, ҡойолоп бөтә. Яҙғыһын урамда дарыу үләндәренең бәйләмен һатып ултырыусыларға иғтибар иткәнегеҙ барҙыр, ундай бәйләмдә шифаһы әҙ була. Кемдер туңдырғыста ла һаҡлай, әммә ҡайһы бер үләндәр һыуыҡта дауалау үҙенсәлеген юғалта. Мәҫәлән, ҡарағат япрағы. Уны киптергәндә генә С витамины шул килеш тиерлек һаҡлана. Үлән йыйыу миҙгеле - Ҡайһы берҙәрен иртә яҙҙа уҡ йыялар, ҡайһыларын көҙгөһөн. Сәскәһе өсөн икән – сәскә атҡан мәлдә, ҡоро, аяҙ көндә, ғәҙәттә, төшкә тиклем. Орлоҡтары ла файҙалы ҡайһы бер үҫемлектәрҙең, уларын инде өлгөргәс, көҙгөһөн йыялар.Ғөмүмән, үләндәрҙе ҡулланғанда үҙеңдең интуицияңа таянырға кәрәктер. Ҡайһыныһы һиңә ярҙам итерен кеше эске тойғоһо менән дә белә ала ул. Етди сирлеләргә әҙерләгәндә инде табип менән дә кәңәшләшеү мотлаҡтыр. Тағы ла шуныһын белеп ҡуйығыҙ: үләнде дауаланыуға ҡарағанда, сирҙе иҫкәртеү өсөн ҡулланыу отошлораҡ. Дегәнәк япрағы, аҡтамыр, бәпембә тамыры һәм башҡа шифалы сәй үләндәре һәр саҡ ҡул аҫтында булһа, яҡшы. Ҡарағай тубырсығынан, бәпембәнән ҡайнатмалар ҙа эшләп алам, төнәтмәләрен дә тотонам. Яҙғыһын яңы ғына сыҡҡан абағаны тоҙлап, ҡыҙҙырып та ашайбыҙ. Лавр япрағынан май эшләп ҡарарға ла уйлайым.Баҡсамда әҫпе еләген дә үҫтерәм. Уның тураһында мәғлүмәт бик әҙ. Ә бит боронғолар уны йыш ҡулланған. Ололарҙың “әҫпеһе ҡалҡҡан” тип һөйләшкәндәрен ишеткәнегеҙ барҙыр әле, аллергия була ул. Бына ошо әҫпе еләге нәҡ шунан ярҙам итә лә инде. Бик күптәр аллергиянан ҡотолғанын беләм. Самаһын белһәң – дарыу, белмәһәң –ағыу- Дарыу үләндәре араһында ағыулы булып иҫәпләнгәндәре лә бар, шуға был тәңгәлдә һаҡлыҡ та, сама ла кәрәк. Шәхсән ҡулланғандар араһында сусҡа дегәнәге (дурнушник), монар көпшәһе (русса болиголов) кеүектәр бар. Ғәҙәттә, уларҙы дауаланыу өсөн төнәтмәләрен берәр тамсылап ҡына башлайҙар, шунан кәрәкле кимәленә еткәс, кире бер тамсыға ҡәҙәр кәметәләр. Яман шеште дауалап, шәбәйгән кешеләр бар, әммә һаҡлыҡ кәрәк.- Гел генә үлән сәйе эсеү ҡурҡыныс түгелме?- Уны кеше үҙенә килешкәнен генә һайлай инде. Беҙ ҙә бер үк сәй генә эсмәйбеҙ. Ферментланған боланут (кипрей, иван-чай), еләк, ҡурай еләге япрағы ( әйткәндәй, ҡырҙа үҫкән ҡурай еләге япрағы шифалыраҡ), ялан яраны, йүкә сәскәһе, мәтрүшкә, һары мәтрүшкә, туҡранбаш үләндәренән сәй әҙерләп алабыҙ. Боланутты йыйғас та, сәскәләрен орлоҡлана торған ҡуҙаҡтарынан айырып алабыҙ ҙа, япраҡтарын ғына нышып-нышып өс литрлыҡ банкаларға һауа ҡалмаҫлыҡ итеп тултырабыҙ. Шунда ултырып быҫлыҡҡас ( армыт еҫе сығып китә унан, төҫө лә ҡара йәшелгә әйләнә), һалма һымаҡ туҡмас таяғы менән “йәйәбеҙ”. Еләк, ҡурай еләге япраҡтарын да шулай әҙерләйем. Аҙаҡ кәртә башында еләҫ урында (ҡулайлаштырып алған урыным да бар) киптереп алам да, матурлыҡ өсөн кипкән сәскәләрен аралаштырып, быяла банкаға йә моҡсайҙарға һалып ҡуям.Ҡан баҫымы юғары булғандарға ла иғтибарлы булырға кәрәк. Ҡайһы бер үләндәрҙең ҡан баҫымын күтәреү үҙенсәлеге лә бар. Үҙем ҡарағат, сейә япрағы сәйен эсә алмайым, килешмәй.Меңъяпраҡты ла ҡулланабыҙ. Уны борон рустар “солдатская трава” тип йөрөткәндәр, яуҙа йөрөгән һәр һалдаттың кеҫәһендә мотлаҡ кипкән меңъяпраҡ ятырға тейеш булған. Уны ыуалап, яраға һалып инфекцияланыуҙан һаҡланғандар. Үлән исемдәрен беләһеңме? Йыш ҡына теге йәки был үләндең башҡортса атамаһын, йә урыҫсаһын белмәйбеҙ. Шуға үҙем йыйған, белгән үләндәр һүҙлеген күптән яһырға уйлап йөрөй инем. "Нишләп кенә өлкәндәрҙән һорап ҡалманым ваҡытында..." тигән үкенес миндә генә түгелдер, тип уйлайым. Үҙем башҡортса атамаһын белмәгән үләндәр байтаҡ. Мәҫәлән, астрагал, ревень. Әйткәндәй, ревень үләнен һүҙлектәрҙә ирәүән, тип тәржемә итәләр. Ә ысынында ирәүән - раковые шейки йәки змеевик үләне ул. Шуға, зинһар, белгән үләндәрегеҙҙе һеҙ ҙә яҙығыҙ, мин яҙған исемлекттәрҙә хата булһа, төҙәтегеҙ: Һабын үләне- мыльнянка Шиңмәҫгөл - бессмертник Урман гөлнәфисе - мальва. Алтей үләне - алтей Юл япрағы - подорожник Томбойоҡ - кувшинка Мәшкәк, бесәй тармаһы - будра плющевидная Бесәй үләне - валериана юшан - вероника Туғай яраны - герань луговая Һыу боросо - горец перечный Баҫыу ҡырҡбыуыны, шылан - полевая хвощь Ҡандала үләне - донник Һөйәл үләне - чистотел эт дегәнәге, һырлан - череда кәзә һаҡалы - первоцвет Таҡыябаш - живокость Артыш - можжевельник Етен үләне - льнянка тәпәйсә, мүтәк - лапчатка Ҡыҙылса - хвойник двухколосковый. Был үләнде Хайбулла районы тауҙарында ғына осратҡаным булды. Элек күмәртәләп Мәскәүгә оҙатыр буғандар. Хәҙер ҡыҙыл китапҡа индерелгән, бик һирәк осрай. Миләүшә - фиалка Көтөүсе муҡсаһы - пастушъя сумка кәкүкбаш - медуница Айыу көпшәһе - дягиль Аҡтамыр - пырей Аҡһырғаҡ - чемерица Арыҫлан ҡойроғо - пустырник боланут - иван - чай Бөтнөк - мята Бүҫер үләне- грыжник гладкий Быуын сәскә - цикорий Еҙтөймә - пижма Ирен сәскә - чистец лесной Ирәүән - горец змееиный Кейәү үләне, ҡан үләне - чабрец Кипкәр - сушеница Ҡаҙ үләне - горец птичий Талдут - вербейник Һаҙанаҡ - багульник Туҡранбаш - клевер луговая Сусҡа дегәнәге - дурнушник Зәржә - сныть Меңъяпраҡ - тысячалистник Әрем - полынь Бәпембә - одуванчик Кәрешкә - чина ( тамыры сәтләүеккә оҡшаған, тәмле) монар көпшәһе - болеголов. балтырған - борщевик Ҡуян тубығы - пастернак татлы тамыр - солодка ( ҡайҙалыр Уралская локрица тип тәржемә иткәндәр) Тырнаҡ гөл - календула Еркәүек - тавалга Ҡарабаш - кровохлебка бөргәк - подмаренник һыйырғойроҡ - коровяк (Был үләндең төрҙәре бик күп. Башҡортса атамаһыла төрлөсә, мин белмәйем. Бер төрөн халыҡ бөргәк тип йөрөтә, ул сағында- подмаренник нимә була икән? Беҙ уны бөргәк тибеҙ...) Йылантамыр - шалфей Мәтрүшкә - душица Һары мәтрүшкә - зверобой Үгәй әсә үләне - мать и мачеха Ат ҡуҙғалағы - коньская щавель Һөтлөгән - молочай Кесерткән - крапива Бәлсем - послен Терпекәй үлән - мордовник Ҡуҙғалаҡ - щавель Ҡаҡы - свербига Алабута - лебеда Мосай - щирица Оҫҡон - лук линейный Һарына - саранка бүтәгә - мятлик дегәнәк - синеголовник Ҡаразирә - дурман обыкновенный (беҙҙәтилебәрән тиҙәр) Ҡымыҙлыҡ - кислица ҡыҫыр сәскә - гравилат Нигеҙүт - гулявник Себен үләне - спаржа Селек - челига Тайтояҡ - копытень Талҡан емеше - толокнянка Тиле кишер - дымянка лекарственная Тумыртҡа мышары - синюха голубая Кәкүк емеше - первоцвет крупночашечный Ҡамғаҡ - перекати поле . Абаға - папортник Һүҙҙе йомғаҡлапДарыу үләндәрен йыйыу ҙур оҫталыҡ һәм белем талап итә, тәртибен, ҡағиҙәләрен дә белеү мотлаҡ. Тәүге шарт – экологик таҙа ерҙән генә йыйырға кәрәк, машиналар күп йөрөгән ерҙә үҫемлектәр газ ултырып ағыуланған була. Ағыулы препараттар ҡулланылған баҫыу эргәһенән йыйыу ҙа тыйыла. Киптергәндә лә үҫемлектәрҙең үҙенсәлеген иғтибар итегеҙ – ҡайһы бер үләндәрҙе - күләгәлә, икенселәрен ҡояшта киптерәләр.- Хәҙерге медицинаға тулыһынса альтернатива була аламы дарыу үләндәре?- Замана медицинаһы, минеңсә, күберәк дарыуҙар менән аҡса эшләүгә ҡоролған. Йәнә ул дарыуҙарҙың кире тәьҫире лә юҡ түгел. Әлбиттә, күҙ йомоп тик үләндәр менән генә дауаланыуға күсергә өндәмәйем, шулай ҙа тәбиғәттә аяҡ аҫтында үҫкән серле, шифалы хазина икәнлеген онотмайыҡ. Киләсәктә кешелек яйлап шифалы үләндәргә күсер тип тә уйлайым.Айгөл Айытҡолова."Мораҙым" гәзитенән.