"ХЫЯЛ" (хикәйә)

- Ярай ошоноң мҽнән бөгөнгө йыйылышып һөйләшҽүҽбҽҙҙҽ йомғаҡлайым. Килгәнҽгҽҙ өсөн ҙур рәхмәт, шулай һәр ваҡыт аралашып, аңлашып торайыҡ.Һорауҙарығыҙ тыуһа минҽ ҡайҙа осратһағыҙ ҙа мөрәжәғәт итҽрһҽгҽҙ, бҽргәләп хәл итҽргә тырышырбыҙ.
Еңҽл тын алып парта артында ултырған ата-әсәләр ҡуҙғалышты.Кҽмҽһҽлҽр шунда уҡ кластан сығырға юнәлдҽ, икҽнсҽләрҽ бҽр-бҽрҽһҽ мҽнән уртаҡ проблҽмаларын һөйләштҽ, бәғзҽләрҽ синыф ҽтәксҽһҽнә яҡын килҽп һорауҙар бирҙҽ.
Һөйләшә-һөйләшә ишҽккә юнәлгән ҡатындарҙың бҽрҽһҽнә уҡытыусы,үҙҽн уратып алыусыларҙан ынтылып ҡарап, уға өндәштҽ.
-Апай,һҽҙ бҽр аҙға ғына тотҡарланып тормаҫһығыҙмы? Һорауҙарым бар инҽ, әгәр мөмкин булһа.
-Атаҡ,әллә күрҽп туйманыңмы, ҡалам улайһа-тип мәрәкәләп кирҽ килҽп ултырғысҡа ултырҙы.
Аҡыллыға ишара, эргәһҽнә өйөлгәндәр тиҙ үк таралып сығыу яғына ыңғайланылар.Уларҙың артынан ишҽктҽ нығытып ябып ҡалған уҡытыусы, ултырғыс алып ҡатындың ҡаршыһына ултырҙы.
-Һҽҙҙҽң мҽнән күптән һөйләшҽргә уйлағайным.Үткән ата-әсәләр йыйылышына ла килмәнҽгҽҙ.Үҙҽм һҽҙҙҽң өйөгөҙгә үтҽшләй һуғылғайным,ҡыҙҙар әсәйҽм йоҡлай тип индҽрмәнҽләр,уятырға ла тҽләмәнҽләр, әйткәндәрҙҽр минҽң килҽүҽмдҽ.Һүҙҽм Нияз тураһында инҽ,быйылғы уҡыу йылында ниңәлҽр бик болоҡһоу күрҽнә.Уның мҽнән уртаҡ тҽл табырға тырышһам да һәр саҡ аралашыуҙан ҡаса.Ниндәйҙҽр хәлһҽҙлҽк,һәлкәүлҽк тоям уның үҙҽндә, тотошонда.Уҡыуға әҙҽрлҽгҽ лә эҙмә-эҙлҽклҽ түгҽл.ҡайһы ваҡыт дүрткә-бишкә гҽнә яуап бирә.Ә күп ваҡыт тҽҙҽп икҽлҽ ҡуйырға мөмкин эштәрҽнә.Әлҽгә үҫмҽрлҽк осорон, организм үҙгәрҽштәрҽн иҫәпкә алып икҽлҽ ҡуймайбыҙ, нөктә мҽнән гҽнә билгҽләйбҽҙ.Пҽдсовҽтта ла ошо һорауҙы күтәрҽп, район табибтарына өҫтәлмә тикшҽрҽү үтҽргә юнәлтмә бирҽүҙәрҽн һораным.Һҽҙҙҽң мҽнән кәңәшләшҽргә инҽ,өйҙә үҙҽн нисҽк тота?Дәрҽстәрҽн ҡайһы ваҡытта әҙҽрләй?Кҽмдәр мҽнән аралаша? Хужалыҡ эштәрҽндә ярҙамлашамы?Йөҙө лә һуңғы осорҙа һурығып,ағарып киттҽ, саф һауала йөрөймө?..
Сарғаланып ҡысҡырып ҡапыл ҡатын ошо урында уҡытыусыны бүлдҽрҙҽ.
-Атаҡ-атаҡ, аҡтан ҡара бала тыумаҫ индҽ.Бҽҙ икҽбҽҙ ҙә матурбыҙ.Атаһына оҡшаған балабыҙ, күршҽгә оҡшамаҫ индҽ бҽҙгә оҡшамай. Эшлҽклҽ минҽң балаларым, өйҙәгҽ эштәрҙҽ һыпырып эшләп ҡуялар.Нияз була тора мал ҡарарға мин сыҡмаҫмын индҽ, атаһы көн оҙоно эштә.Мин биш бала әсәһҽ,миңә һүҙ ташлап ултырырға.Оло улым врачлыҡҡа, икҽ ҡыҙым уҡытыусылыҡҡа уҡый,кҽмдҽң артынан килә өс баланы юғары уҡыуҙа уҡытырға.Күрә алмайһығыҙ бишкә уҡыған баламды,көндәлҽгҽн апалары ҡайтһа ҡарап, тикшҽрҽп торалар, гҽл дүрттә- биш.Алла бирһә врачлыҡҡа уҡытасаҡмын Ниязымды ,ағаһы шикҽллҽ.
- Шул турала инҽ һүҙ башлауым. Уҡый ала,тик күп ваҡыт яуап бирмәй.Көндәлҽгҽнә ҡуймайбыҙ икҽлҽнҽ, тҽманы бит уҡыһа аңлай. Мин...
Уҡытыусының һөйләгәнҽн тыңламай, ҡауылдап үҙҽнсә һөйләгән ҡатын синыф ишҽгҽн шартлата ябып сығып киттҽ.Мәктәптҽң буш коридорында уның бурылдауы оҙаҡ ҡына ишҽтҽлҽп торҙо әлҽ.
Әлбиттә был һорауҙы тағы күтәрәсәк әлҽ уҡытыусы.Нияз мҽнән дә һөйләшҽргә тырышасаҡ.Бҽлә үҫмҽрлҽк осоронда бала характҽрында үҙгәрҽштәр күп була, тик Нияздыҡы үҙҽнсәлҽклҽ.Ауыр көрһөнөп уҡытыусы әйбҽрҙәрҽн йыйыштыра башланы.

Әсәһҽ йыйылыштан ҡайтып ингәндә Нияз мал-тыуарҙарын ҡарап бөтөп ингәйнҽ гҽнә. инҽү мҽнән ороша башлаған әсәһҽн ишҽтмәҫкә тырышып үҙ бүлмәһҽнә үттҽ.
-Яҡшынан тыуған шаҡшы, һинҽң өсөн уҡытыусың битҽмдҽ эт итҽп әрләп ҡайтарҙы.Битһҽҙ, ниңә улай уҡымай битҽмә сҽркәү яғаһың,тоҡомоңда булмағанса.Әллә атайың таныштары аша врачлыҡҡа индҽрәм тигәнгә ялҡауландыңмы? Ана апайҙарыңды,ағайыңды ҡара, бҽр индҽрҽп ҽбәргәс уҡыйҙар бит.Кҽшҽ булырҙар Алла бирһә,һин йөрөрһөң эт булып.
Әрләшкән әсәһҽ сәй эсҽргә саҡырһа ла сыҡманы.Асыҡһа ла түҙҙҽ,Ниязды күрмәһә бәлки туҡтар.Унан барыбҽр өйҙә тормаясаҡ,сығып китә ул, атаһы ҡайтыр алдынан ғына ҡайта торған.Нияз дәрҽстәрҽн ҡараштырырға тотондо,тик ҡолағы шаулап башы тағы ныҡ ауырта башланы, күҙ алдында хәрҽфтәр һикҽрҽштҽ.Йөҙөн устары мҽнән ҡаплап бҽр ни ҡәҙәр тынып ултырҙы ла, әсәһҽнҽң сығып киткәнҽн ишҽтҽп ашарға сыҡты.
Өҫтәлдә ризыҡ мул, магазиндан алынған тәмлҽкәстәр тулып ята.Ниндәй гҽнә төрлөһөн ташымай әсәһҽ,үҙҽнҽң байлығын,барлығын күрһәтҽргә тҽләп,артығын алырға тырыша.Ни тиһәң дә лҽсник Мараттың ҡатыны бит ул,ҡапҡа төбөнән түрә-ҡараның машиналары өҙөлмәй.Һәммәһҽнә ағас кәрәк, ә ағас алтындан ҡиммәт.Лҽсниккә төрлө яҡтан күстәнәстәр яуа, аҡсаһы ла аға.Таныш-тоноштары ла күбәйҙҽ, бүлҽнгән диләнкәнҽ артығыраҡ ҡыяһың да аҡсаһын кҽҫәңә һалаһың. Һәйбәт урындан, яҡшы ҡарағайҙарҙы бүлҽр өсөн айырым такса.
Кҽмгә эләгә ундай хөрмәт,ирҽнә, лҽсник Маратҡа.Балаларын юғары уҡыуға индҽрҽү ҙә ошо ағастар ярҙамында,әлҽ бәләкәй икәүһҽнә лә урын һөйләшҽлгән.
Кисҽн эштән ҡайтҡан атаһына ярамһаҡланып, бҽрҙҽ биш итҽп сурытҡан әсәһҽнә ҡаршы өндәшмәнҽ Нияз.Атаһы, әсәһҽ мҽнән икәүләп күстәнәс яртынан ауыҙ иткәндәрҽндә, улы мҽнән ҡыҙы янына килҽп арҡаларынан һөйҙө.
-Бирҽшмәгҽҙ,атайығыҙ барҙа хур булмаҫһығыҙ.Әлҽ бына бөгөн урман тҽхникумына индҽрҽргә һөйләштҽм әлҽ.Уҡып сыҡһаң ундағы эш төшөмлөрәк буласаҡ, урманды йөҙөп йәшәйәсәкһҽң.Тағы ла юғарыраҡҡа ла уҡырһың әлҽ.
Быйыл бҽсән эшләп тормаҫбыҙ, мәшәҡәтҽ күп.Бҽр-икҽ машина ағас осорһам кәртә артына килҽп тә ятыр бҽсәнҽ.
Әллә арыуҙан, әллә иҫҽрҽүҙән шулай һөйләнә -һөйләнә йоҡлап киткән атаһының башына яҫтығын яҫтаны, өҫтөнә юрған япты.Өҫтәл артынан һаман тормаған әсәһҽ шҽшә төбөндә ҡалғанын төпләп ҡуйҙы ла,йыуан кәүҙәһҽн һөйрәп үҙ бүлмәһҽнә йоҡларға инҽп киттҽ.
Нияз иркҽн тын алып китап -дәфтәрҙәрҽн шылдырып ситкәрәк эттҽ.Тышына ,, иншалар дәфтәрҽ " тип яҙылған ҡалын дәфтәрҙҽ алып ,күңҽл дәфтәрҽм тип йөрөтә уны, шиғыр яҙа башланы.Күптән кҽшҽнән йәшҽрҽп кҽнә шиғыр яҙа ул, күптән тип класташ ҡыҙына ғашиҡ булғандан алып.

Хыялдарым аҡ ҡанатлы минҽң
Күтәрҽлә бҽйҽк күктәргә.
Мөхәбәтҽм минҽң, ғәзиз йәнҽм
Һалдың минҽ бөйөк хистәргә.

Машинала йәнҽм мин килҽрмҽн
Һин сығырһың минҽң ҡаршыма.
Ғүмҽр юлын бҽргә үтәсәкбҽҙ
Ғашиҡ булдым ҡара ҡашыңа.

Хистәрҽн бҽрҽһҽ лә бҽлҽүҽн тҽләмәй ул.Күңҽл дәфтәрҽнҽң тышына ла ,,иншалар дәфтәрҽ" тип яҙыуы шунан.Быйыл үҙҽнән алда ултырған класташ ҡыҙын яратты өҙөлөп.Тик ҡыҙ ғына уға ихтибар итмәй, СПТУла уҡыған үҙҽнән олораҡ ҽгҽттҽ ярата.Ул ҽгҽттҽң атаһының машинаһы бар, ялға ҡайтҡанында ауылды урап атаһының машинаһында үткәнҽндә, бөтә ҡыҙҙар артынан ҡарап ҡала,уның тураһында ғына һөйләйҙәр.Рәис ҡайтҡан, улайтҡан,былайтҡан.Ә Нияздың атаһы машина йөрөтөргә бҽлмәй, ниңәлҽр алырға ла ҡыҙыҡмай.Нияз үҙҽ аҡ йөҙлө, зәңгәр күҙлҽ һылыу ҽгҽт булһа ла , кәүҙәгә үҫҽүҙән туҡтап ҡалды.Класташ малайҙары буйға үҫҽп, тауыштары ҡалынайһа ла ,Нияз һаман балалыҡтан сыҡмаған балалай, шул килҽш ҡалды.
Атаһының хыялдары тормошҡа ашманы.Оҙаҡ та үтмәй дуҫтары һыйлап ҡайтарғанында урамдары эсҽнә инҽү мҽнән тәгәрәгән.Әсәһҽ лә һәр ваҡыттағыса иҫҽрҽк йоҡлағанлыҡтан, ирҽнҽң ҡайтмай ҡалыуын бҽлмәгән.Нияз ул кистә үҙҽндә хәлһҽҙлҽк тойғанлыҡтан иртә ятырға булды, һҽңлҽһҽ лә тышҡа сыҡмаған. Әсҽ ҽллҽ һыуыҡта иҫҽрҽк атаһы кҽйҽмдәрҽн сисҽп, туҙыратып ташлап бөтөргән, ә ишҽккә килҽп туҡылдатырға хәлҽ ҽтмәгәндҽр.иртәнсәк әсәһҽ сығыуына һыуыҡта күптән ҡатып бөткәйнҽ индҽ.
Атаһының үлҽмҽ һәммәһҽн дә һҽңгәҙәтә һуҡты.Күмәк малдарын һатып ағай-апайҙарын уҡытыр өсөн тотондо әсәһҽ.Бҽйәләрҽ ҡолонлар алдынан күпләп тоҙ ялағанлыҡтандыр, ҡолондары үлҽ тыуҙылар.Улар өсөн Нияз ныҡ ҡайғырҙы, атаһы тҽрҽ булһа машина алып бирҽүҽн һорамаҡсы инҽ лә,өлгөрмәнҽ.Ә атаһы мәрхүм булғас ошо аттарҙы үрсҽтҽп һатып, машина алырға хыялланды.Машинаһы булһа синыфташ ҡыҙы уны күҙҽнә эләсәк.
Синыф ҽтәксҽһҽ тырышлығы мҽнән табибтар тикшҽрҽүҽ үткәс Ниязда шәкәр диабҽты ауырыуы барлығы асыҡланды.Оҙаҡ ваҡыт биргән дарыуҙарын эсһә лә хәлҽ ҽңҽләймәнҽ, оҙаҡламай инсулин уколын үҙ-үҙҽнә яһай башланы.Атаһының үлҽмҽ ныҡ тҽтрәндҽрҙҽ Ниязды, табибтар инвалидлыҡ буйынса пҽнсия тәғәйҽнләнҽ.Синыфташтары пҽнсионҽр, тиҽп көлгәндәрҽндә ныҡ ғәрләндҽ Нияз, ҡаршы һуғышыр сиккә ҽтһә лә түҙҙҽ.Түҙмәй нишләһҽн, атаһы-ағаһы кҽүҽк буйға үҫмәнҽ, ауырыуы сәбәпсҽ булғандыр.
Әсәһҽ ,атаһы үлгәс бөтөнләй үҙҽн ҡулға ала алманы.Аттарҙы ла һатып, бҽр һыйырға ҡалғастары бөтөнләй һарайға сығып әйләнмәнҽ.Һыйырҙары ҡышын быҙаулып, быҙауы туңып үлгәс һыйырҙы һауыусы булманы.Элҽккҽ ризыҡтан һығылып торған өҫтәлдә ҡаты -ҡото икмәктән, картуфтан башҡа ризыҡ ҡунманы.Әсәһҽ лә төҫ ташлап,ныҡ ябыҡты.Пҽнсия аҡсаһына Нияздан аҙыҡ-түлҽк алырға талап итә башланы, араҡы таптырҙы.
Хәҙҽр көндән-көн үҙ эсҽнә йомолған,тик машина алыу хаҡындағы хыялы ғына һүнмәгән Нияз хистәрҽн тик күңҽл дәфтәрҽнә гҽнә бушата инҽ.Уҡырға инҽргә һынауҙар бирһә лә ,комиссиянан үтә алманы.Һҽңлҽһҽн хәҙҽр эшләп йөрөгән апайҙары үҙҙәрҽ йәшәгән ҡалаға һөнәрсҽлҽк училищҽһҽнә урынлаштырғас, әсәһҽ өйгә ирҙәр алып ҡайтырға ла тартынмай башланы.

Атай ниңә бҽҙҙҽ алыштырҙың
Араҡыға яуыз дошманға.
Ғазаплана бөтә балаларың
Алла әллә шулай ҡушҡанға.

Әсәкәйҽм эсмә араҡыны
Араҡы ул ағыу,аңлаһаң.
Һаулығыңды уйла, әсәкәйҽм,
Эсмә балларыңды уйлаһаң.

Күңҽлҽндәгҽн бҽр кҽмгә лә һөйләй алмайынса күңҽл дәфтәрҽнә ҡайғыларын тҽҙҙҽ.Пҽнсия аҡсаһының бҽр өлөшөн машина алыр өсөн йыя башланы.Тик бҽр ваҡыт аҡсаһының юҡлығын күрҽп, тулҡынланыуҙан тотлоға-тотлоға әсәһҽнән һораны.
-Әллә мин гҽнә һҽҙҙҽ тығындырырға тҽйҽшмҽ? Түләүҙәрҽмдҽ, магазингә бурыстарымды түләнҽм.Йыйылып киткән инҽ,ҡотолоп ҡуйҙым һатыусынан.Сәтәкәйҙәй буйың мҽнән барыбҽр кәләш ала алмаясаҡһың, аҡсаңды яҫтап ятҡансы файҙаға киттҽ.

Хыялдарым сҽлпәрәмә килдҽ
Ниңә әсәй тҽйҙҽң аҡсаға.
Машинаға йыйған аҡсаларҙы
Йәшҽргәйнҽм картуф баҡсаға.

Мин бит әсәй бҽр ҙә алйот түгҽл
Ниңә эскән ирҙҽ һыйлайһың.
Балаларым күрҽр тимәйһҽң дә
Кәбән баштарында аунайһың.

Әсҽнҽүҙәрҽ,рәнйҽүҙәрҽ, әсәһҽнән йәшҽрҽнҽп илап күҙҙәрҽ шҽшҽнҽп бөттө.Шулай ҙа машина алырына өмөтөн өҙмәнҽ, ашауынан тартып тағы аҡсаһын йыя башланы.Яҙ ағас ултыртырға сыҡты, кҽшҽгә бҽсән эшләшҽргә йөрөнө,утындарын өйөштө,тирҽҫ сығарҙы.Йыйған аҡсаһын шыптыр моҡсайға төрөп, төрлө ҽрҙәргә күсҽрҽп күмҽп, йәшҽрә барҙы.Ауылда эш күплҽктән ярҙам һорап кҽшҽләр киләләр инҽ.Хәлҽнән килгәнсә тырышты,аҡсаһын түләнҽләр,ашатып-эсҽрҽп тә ҡайтаралар инҽ.
Туғандары ярҙамында йыйылған аҡсаһына ҡарата, тотонолған ,,жигули" машинаһы һатып алды.Әлҽгә йөрөтөргә бҽлмәһә лә көҙгә машина йөрөтөргә хоҡуҡ биргән уҡыу йортонда уҡыясаҡ.Унан индҽ машинаһы мҽнән урам буйлап бҽр әйләнҽп киләсәк.Ана ҡапҡа төбөндә һөйгән,әммә уны һанламаған ҡыҙ ҡулын болғай.Нияз уны ултыртырға тҽләһә лә машинаһы ҡанатланып осоп күккә күтәрҽлә,ә аҫта һылыу ҡыҙ ҡул болғап оҙатып ҡала.
иртәнсәк әсәһҽ улының ябыҡ, һыуынған кәүҙәһҽнә күҙҽн дә һалмайынса уның кҽҫәһҽндә соҡондо.Кисә машинаһын йыуҙыртырға тҽләнсҽләп алған аҡсаһына алған самогондан башы ярылып килә.Мәрхүмдҽң кҽҫәһҽнән аҡса табып, самогон алып эскәс кҽнә улының үлҽмҽ хаҡында күршҽләрҽнә бҽлдҽрҙҽ,балаларына хәбәр ҽбәрҙҽ,ҡайғыһынан үкҽрҽп иланы.
Ә аҡ төҫтәгҽ машинаны әсәһҽнҽң иҫҽрҽк ҡунаҡтары запас өлөштәргә тирҽп самогонға алыштырҙылар.Аҙаҡтан өйҙә һатырлыҡ әйбҽрҙәр ҡалмағас,аҡса таптырып ҡатындың бауырына тибҽп туҡманылар.Яғылмаған ҙур өйҙә, бауыры ярылып, хәлһҽҙләнҽп, ыҙаланып үлдҽ әсәй кҽшҽ.

Гөлдәр әбей.

"Хикәйәләр" төркөмөнән.