Яратам, тип әйтеп өлгөрмәнем...

Немец түрәһе һауа етмәгән кеүек тауышланып тәрән итеп тын алды ла, шәп-шәп атлап килеп Фәрхинурҙың йәнтөйәк тупрағы төйнәлгән ҡулъяулыҡты йомарлаған ҡулып йылы усына ҡыҫты.

– Матушка, – тине. – Һин борсолма. Эшләрбеҙ. Бирербеҙ ул ҡағыҙҙы.

Фәрхинур, үҙ ҡолағына үҙе ышанмай, мөғжизә һымаҡ күреп, алдына эйелеп торған фырт түрәгә төбәлде – күҙҙәренә лә ышанманы: алтын тирәсле күҙлектең боҫланып киткән быялаһы артында ысыҡ бөртөгөләй тамсы йылтырап тора ине.

– Матушка, – тине немец тағы. – Һеҙ – бөйөк ҡатын.

Йән әсеһе менән ялынғанғамы, өмөтһөҙлөк упҡынына төшөп барған ерҙән ҡыуанысҡа тейенгәнгәме – быуынһыҙ ҙа, телһеҙ ҙә ҡалған Фәрхинурға ҡарай-ҡарай ул шыптыр ҡағыҙға әсир картаһын, алтмыш дүрт йыл буйы ҡат-ҡат ҡулға тотоуҙан тетелеп бөткән һалдат хатын, һарғайып бөтһә лә ҡасандыр тып-тып тамған күҙ йәштәренең эҙен һаҡлаған “хәбәрһеҙ юғалды” тигән аяуһыҙ хәбәр ҡағыҙын ҡәҙерләп һалды.

– Германияға поезд киске сәғәт туғыҙ ун биштә була, – тине ул. – Уға тиклем виза мәшәҡәттәрен нисек тә тамамларға тырышырбыҙ. Тик...

“Тик?” Фәрхинур терт итеп ҡалды.

– Тик, – тине Томас. – Ҡыйын булһа ла, һеҙ минең менән берәр сынаяҡ сәй эсергә риза булығыҙ инде.

* * *

“Ярай һуң, эсербеҙ”, – тигәненә әллә нисәмә ҡат үкенде Фәрхинур. Сәй, тигәс, теге әртис кеүек ҡыҙ бала бер сынаяҡ сәй яһап алып инә лә бөттө-китте, тип уйлағайны. Ә был Томас тигәндәре әллә ҡайҙа эйәртеп алып китте. Уларҙың бөтөн ауылын алып инеп һыйларлыҡ ҙур бер залға ингәс, төпкә үтеп, йомшаҡ ҡына диван һымаҡ нәмәгә ҡара-ҡаршы ултырҙылар. Эргәләренә нескә биленә мәрәкә итеп оҙон ҡара алъяпҡыс бәйләгән бер йәш ир елдереп килде, нимә ашағылары килгәнен белеште. Ашау ҡайғыһымы һуң инде Фәрхинурҙа, “үҙегеҙ беләһегеҙ инде” тиеү менән сикләнде лә, Томастың әллә нәмәләр һанағанына, “уның сама расходланмаһа ла булыр ине” тигәндәй шым ғына ҡарап ултырҙы.

– Мин Рәсәй менән бик ҡыҙыҡһынам, рус яҙыусыларын ифрат яратам. Был йәһәттән ҡәйнәм менән айырыуса ныҡ килешәбеҙ. Урыҫ әҙәбиәтенә мөхәббәте арҡаһында ул ҡыҙына, минең ҡатыныма, Катя тип ҡушҡан, – тип һүҙ башланы Томас, официант алдарындағы бейек фужерҙарға бөлкөлдәтеп ҡойған шифалы һыуҙы уртлағандан һуң. – Ә бына һеҙҙең һымаҡ төпкөлдә йәшәгән кешеләр менән яҡындан күрешеп һөйләшкәнем юҡ ине.

Ул ҡыланғанды мин дә ҡыланырмын, нисек тә ресторан тигән ерҙәрендә ашай белмәгәнгә оятҡа ҡалып ултырмам әле, тип уйлаған Фәрхинур ҙа һыу эсеп ебәргән булды ла, “ә-ә-ә” тигән булып баш ҡаҡты. Тик ғәжәп, немец түрәһе Фәрхинурға ҡарағанда нығыраҡ тулҡынлана ине, ахыры.

– Һеҙгә теге ҡағыҙҙағы яҙыуҙарҙы тәржемәләп бирҙеләрме? – тип һораны ул уйлана биреп ултырғас.

– Эйе, яраланған булған, дезентерия менән ауырыған, шәбәйгән, шунан йәнә аяғын йәрәхәтләгән. Уныһы төҙәлгәс, бер бармағын ҡырҡтырған. Унда ла бирешмәгән. Тәбиғәт ҡосағында йылҡы көтөп, йәй буйы ҡымыҙ эсеп йәшәгән типһә тимер өҙөрлөк ир-егет ине бит ул. Һуғыш алдынан икмәкте лә туя ашай, матур йәшәй башлағайныҡ. Шунан нишләптер ҡапыл ғына китеп барған. Ауыр эштән, аслыҡтан миктәгәндер...

Томас өндәшмәй, карталағы үҙен һеңгәҙәтеп телдән яҙҙырған юлдарҙы әйтергә көсө етмәй: 20179... номерлы әсир тәнендәге бөтә ҡанын алып бөткәнлектән үлгән. IV – һирәк осрай торған ҡан төркөмө, немец яралыларына бик кәрәк булғандыр... Писарь иһә был хәлдең ни тиклем ҡанһыҙлыҡ икәнен уйлап тормаған, матур почерк менән теркәп ҡуйған.

– Минең атайым да фронтта булған, – тине ул. – Сталинград тамуғынан мөғжизә менән генә ҡотолоп сыға алған. Ул фельдшер ине. Ҡамау башланған көндәрҙә госпиталь булып иҫәпләнгән палаткаға снаряд төшөп бик ҡаты йәрәхәтләнгән. Бәхетенә күрә, яралыларҙы алып сыҡҡан самолеттарҙың береһенә тейәп оҙатҡандар. Ул ҡалған ғүмерен фашизмдың енәйәттәрен фашлауға бағышланы. Алла мине шуның өсөн ҡотҡарып алып ҡалғандыр, тип һанай ине. Уны самолетҡа тейәп оҙатҡан хирургтың: “Беҙ, немецтар, үҙебеҙҙе барыһынан да өҫтөнөрәк тип иҫәпләп бик ныҡ хаталандыҡ. Ошо тәкәбберлегебеҙ өсөн хәҙер беҙ ғүмеребеҙ менән түләргә тейешбеҙ”, – тип әйткәнен ҡабат-ҡабат иҫкә алыр булды. “Немец халҡының улы булараҡ, мин үҙебеҙҙең хаталарыбыҙҙы танырға ярҙам итергә, уның ҡабатланыуына ҡаршы йәнем-тәнем менән көрәшергә тейешмен. Шунһыҙ нисек Раббы алдына баҫайым, выжданыма тоғро булмаһам, нисек ярлыҡауға өмөт итәйем; Сталинград тамуғында үҙҙәрен был ғазап эсенә килтереп тыҡҡан Гитлерҙы ҡәһәрләп үлгән йөҙәр мең яуҙашымдың әруахтары алдында нисек яуап тотайым?!” – тиер ине. Һуғыш яраларынан ныҡлап мандый алманы, 52 йәшендә вафат булды. Атайымдың улы булараҡ, мин һеҙҙең алдығыҙҙа бурыслымын.

Ул арала өҫтәлгә бәләкәс кенә кәрзин килеп ҡунаҡланы. Томас унан йомро ғына әпәкәй алып алдындағы тәрилкәгә һалды ла семтеп ҡапты.

– Етешегеҙ! – тине ул. – Рәхим итегеҙ!

Фәрхинур ҙа үрелеп алды, бисмиллаһын бышылдап уртаға һындырҙы ла, ауыҙына алып килә башлаған ерҙән, кире уйлаған һымаҡ, ҡабат алдындағы тәрилкәгә һалды. Ризыҡ ҡабыуы-ҡапмауы аласаҡ яуабына бәйләнгәндәй, һынсыл ҡарап һораны:

– Һеҙ унда, Германияла, бөтәгеҙ ҙә шулай игелеклеме?

Томас уйға ҡалды, йәнә күҙлеген систе, кеҫәһенән ҡулъяулығын алып оҙаҡ ҡына тызыны, ҡабат кейгәс, имтихан тотҡандай ауыр һуланы ла үҙенә төбәлгән талапсан күҙҙәргә ҡарарға баҙнат итте.

– Мин һеҙҙе аңланым, – тине. – Һеҙ немец халҡының фашизм ҡылған енәйәттәрҙә ҡатнашҡаны өсөн үҙенең ғәйебен таныуы һәм тәүбә итеүе тураһында һорайһығыҙ.

Фәрхинур: “Эйе”, – тигәнде белдереп, баш ҡаҡты. Кешенең йөҙөн йыртыу килешкән эш түгел, тигән тәрбиәһе тыйыңҡырап торһа ла, миллиондарса ерҙәштәренең ҡаны хаҡына ул яуап талап итергә тейеш ине.

– Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, немецтарҙың күбеһе тиҙерәк барыһын да хәтерҙән сығарып ташларға тырышты. Айырыуса бөгөнгө быуындың 1939-1945 йылдарҙағы ҡот осҡос ваҡиғаларҙы белергә теләмәүе, оноторға ынтылыуы, артыҡ бер нәмә лә булмаған һымаҡ күрһәтеп, баштан себен осорорға маташыуы бик ҡурҡыныслы. Был донъя өсөн генә хәүефле түгел. Енәйәттәрең өсөн үкенеү, ғәйебеңде таныу, тәүбә итеү немец милләтенең күңеле өсөн йәшәү менән үлем кеүек мөһим икәнен аңлаусылар аҙ. Йыш ҡына бөтә нәмәне лә аҡсаға ғына ҡайтарып ҡалдырырға ынтылыш, тик шул хаҡта ғына һүҙ ҡуйыртыу беҙҙе ҡабат фашизмдың инешенә һөйрәй. Әйтерһең дә, миллионлаған ҡорбандарҙың йәнен аҡса менән баһаларға була.

Томас Германияның Холокост өсөн Израилгә йөҙәр миллиард марка аҡса түләгәнен һәм уның тирәһендә әленән әле ҡупҡан бәхәстәрҙе күҙ уңында тотҡанын әйтеп өлгөрмәне, боҫорап торған тәмле аш алып килделәр. Киноларҙан, уҡыған китаптарынан немецтарҙы уҡлау йотҡан һымаҡ нәҙек оҙон, ҡаҡса, ҡырыҫ һәм һалҡын итеп күҙ алдына килтергән Фәрхинур һаман алдындағы йыуантаҡ, илгәҙәк, йомарт кешенең ысын немец булғанына ышанғыһы килмәйерәк ултыра ине, арыу, асығыу, ғәҙәттән тыш көсөргәнеш урынына килгән хәлһеҙлек тә үҙенекен иткәндер, табын хужаһының ихласлығына иркенләне, онотолдо, тыуған ауылында әхирәттәре менән шөптөрләтеп һәүетемсә сәй эсеп ултырған һымаҡ тойоп китте.

– Нисек йәшәнегеҙ? – тип  һораны Томас, бер ашты теүәлләп, икенсеһен килтергәнде көтөп, ял итеп ултырғанда.

– Нисек тип, сей иткә ут ҡапмай, йәшәнек инде. Атаһы китеп ике ай үткәс, ҡорһаҡтағы улым тыуҙы. Сентябрь башы, ураҡ ваҡыты, үҫкәнде йыйып алырға кәрәк. Ир-атты фронтҡа алып китеп торалар, беҙҙекеләр туҡтауһыҙ сигенә, фашист Мәскәүҙең янына ғына китеп туҡтаған. Ана шундай дәһшәтле ваҡытта донъяға килде Нурлығаяныбыҙ. Улыбыҙ тыуһа, шулай тип ҡушырбыҙ, тип исемде атаһы һайлағайны. Бөтәбеҙ ҙә нур булайыҡ әйҙә, ҡыҙыбыҙ ана Нурия булды, йәнәһе. Хәҙерге йәштәр һымаҡ бала таптым, тип наҙланып ятыу ҡайҙа. Өсөнсө көндө иртәнсәк бригадир таң менән килеп тәҙрә шаҡыны: “Килен, кеше етмәй, ырҙынға сыҡ инде. Көн боҙолғансы йыйып алмаһаҡ, ҡышҡыһын асығабыҙ бит, – ти. – Фронтҡа икмәк кәрәк”. Фронтҡа кәрәк икән, һикереп тораһың. Ирҙәребеҙ нисек ас килеш һуғышһын?! Ә нимес беҙгә тиклем килеп етһә, нишләрбеҙ? Бындай уйҙан тамырыңда аҡҡан ҡаның туңыр. Сәңгелдәкте күтәреп, саҡ ике йәше тулып уҙған ҡыҙыбыҙҙы бала ҡарарға алып, шул көндө үк эшкә сыҡтым. Һалҡын төшкәс, әсәйем, бәләкәс ҡустымды эйәртеп, күсеп килде, еңелерәк булып китте. Беҙ Нурулланан ныҡ етеш ҡалдыҡ бит: бура тулы ашлыҡ ине, малыбыҙ ишле, һөтлө һыйыр алғайныҡ. Ул бит гел ударник булды. Мин үҙем дә эшкә әрһеҙ инем. Ә еңеүгә тиклем ул запастар бөттө. Берҙән-бер һыйырыбыҙ ҙа ер һөргәндә ҡазаланды. Аттар ҙа ирҙәр менән бергә фронтҡа китеп бөткәс, һыйыр менән ер һөрә башлағайныҡ бит инде. Бына шунда күрҙек аслыҡтың нимә икәнен...

1945 йылдың яҙы, бына-бына һуғыш бөтөргә тора. “Күгүләнгә баҫһаҡ, бирешмәбеҙ”, – тип ҡарҙы өрөп иретерҙәй булып йылы көндәрҙе саҡ көтөп алдыҡ. Ул саҡта Нурлығаянға әле дүрт тә юҡ. Бер көндө әтмәкәйгә барған ҙурыраҡ малайҙарға эйәреп тауға сығып киткән, йәнәһе күп итеп алып ҡайта ла беҙҙең тамаҡты туйҙыра. Оҙаҡ йөрөп ташлағандар эҙләнеп, арығандар. Беҙҙең малай иң арттан һөйрәлеп килгән-килгән дә, хәле бөтөп, тороп ҡалған. Иптәштәре арманһыҙ булып ҡайтып йығылған. Ярай береһе, юғалтып киттек, тип илай-илай әсәһенә һөйләгән әле. Сәсеү мәле, тәүлек әйләнәһенә баҫыуҙабыҙ, Аяғымды саҡ һөйрәп, “ҡайтам да йығылам” тип килә ята инем, Нуриям ҡаршы сыҡҡан. Ҡайҙан көс килә әҙәм балаһына, торҙом да йүгерҙем. Үҙем тауҙан-тауға сабам, үҙем ҡысҡырам. Ҡараңғы төштө. Ҡайҙан ғына эҙләй беләһең инде. Төн урталарына тиклем йөрөп, таң һыҙылыу менән кеше йыйып алып сығырмын, тип ҡайтырға мәжбүр булдым. Ҡар бөтһә лә төндә һыуыҡ, кейемгенәһе лә шул бит инде. Ҡоро һөйәк балам шыҡырайып ҡына ятыр инде, тип уйлауҙан сәсем үрә тора. Балаҡайымды һаҡлай алмаһам, атаһы ҡайтҡас, нисек күҙенә күренермен?!

Ҡайтып барышлай уҡ өйҙән-өйгә йөрөп әйтеп сыҡтым. Һары таңдан тороп сығып барһаҡ, улыҡайым һәлпелдәп ҡайтып килә.

– Әсәй, – ти балаҡайым. – Һин ҡысҡыра-ҡысҡыра ике тапҡыр эргәмдән үтеп киттең, тик минең тауышым сыҡманы...

Аңын юйғанмы, йоҡлап киткәнме, өшөп уянған. Бәләкәй сағынан зирәк булды, һуғыш балалары бит. “Аяғыма баҫырға хәлем булмағас, исмаһам, йылынырмын, тип тау түбәненә тумарларға булдым”, – ти. Бәхеткә күрә, күрше колхоздың тау аръяғындағы һарыҡ фермаһы янына тумарлап төшкән. Көтөүселәр табып индереп, ашатып, йылытып йоҡлатҡандар ҙа, “әсәң унда ут йоталыр”, тип бер көлсә тоттороп таң һарыһынан ҡайтарып ебәргәндәр.

Ҡыйын булды инде, ҡыйын булмаған ҡайҙа! Еңеү килһен, еңеү килһә бирешмәбеҙ, тип тешләнеп йәшәнек. Һуғыш ҡына бөтһөн, тип бисмилла һымаҡ ҡабатланыҡ. Һуғыш туҡтау менән элекке бәхетле тормошобоҙ кире ҡайтыр һымаҡ ине. Бөтөн илгә килгән афәтте, ни тиклем генә ҡыйын булмаһын, күтәреү улай уҡ булмаған икән. Туптар тынып, тыныслыҡ килгәс, яҙмыштар айырымланды. Ирҙәребеҙҙең барыһы ла фронтта булғанда, беҙ көллөбөҙ яңғыҙ инек. Бына еңеүселәребеҙ ҡайта башлағайны, улар менән өйҙәренә байрам тулды. Ә беҙҙең өйҙәрҙәге ҡайғы ул бәхет яҡтыһында тағы ла әрнеүлерәк булып китте. Өрлөктәй ике улының ҡара ҡағыҙын алғандан һуң, ауырлыҡтарға мәңге бирешмәҫтәй күренгән, ҡояш һымаҡ яҡты әсәйем кәрәсине бөткән шәм һымаҡ быҫҡып барып һүнде. Һуғыш барған ваҡытта бөтә балалар ҙа атайһыҙ булды, барыһы ла сабырлыҡ менән еңеүҙе, аталарының ҡайтҡанын көттө. Бына кемдеңдер атаһы ҡайтты, кемдекелер ҡайтманы... Етемлектең әселеге бына шунда зиһендәргә барып етте лә инде. Былай мин үҙем Нурулламдың ҡайтып инәсәгенә бер ваҡытта ла өмөтөмдө өҙмәнем, балаларымдан да өҙҙөртмәнем. Әжәл ҡатырған тәненең һалҡынына өтөлмәгәс, “үлде” тигән ҡағыҙ алмағас, ул ҡайҙалыр беҙгә ҡайтырға ашҡынып йәшәй ҙә, ни сәбәптәндер форсаты ғына сыҡмай һымаҡ ине. Аҙмы ни был донъяла мөғжизә! Шунан, ас саҡта тамаҡ хаҡында уйлаһалар, мәктәп йәшенә еткәс, уҡыуға мауыҡтылар. Матур уҡынылар, икеһе лә юғары белем алды, яратҡан һөнәрҙәре буйынса ғүмер буйы рәхәтләнеп эшләнеләр. Белемле булмаһам да, зиһенле инем – уларға таяныс була алдым. Яңғыҙ булманыҡ бер ваҡытта ла, ил менән булдыҡ. Бәхетле заманда йәшәнек бит беҙ – илебеҙгә кәрәк инек...

– Улай, – тине Томас. Уйҙарынан айнығып, һиҫкәнеп киткән Фәрхинур хужаның йүнләп ауыҙына бер нәмә лә ҡапмағанын абайлап, һый тулы өҫтәлгә күҙ йүгертте лә, үҙе лә аңғармаҫтан ғәҙәтенсә ҡыҫтарға тотоноп китте:

– Ынтылып ултырһаңсы, – тине ул ризыҡ-әүҡәтте уға табаныраҡ шылдырып. – Етеш әйҙә барыһына ла, тартынма...

– Мине һеҙҙең: “Бер нәмәгеҙ ҙә кәрәкмәй”, тигән һүҙҙәрегеҙ аптыратты, – тип һаман төпсөштө Томас. – Нисек инде? Мәҫәлән, бөтә нәмәгә лә асҡыс булған аҡса. Бер кемдең дә, хатта иң бай кешенең дә, аҡса кәрәкмәй, тигәнен быға тиклем ишеткәнем юҡ ине әле.

– Әллә инде, – тип ҡыйынһынды Фәрхинур. – Бына үҙең уйлап ҡара. Бер айлыҡ пенсиямды алып сығып киттем. Юл ыңғай кешеләр машиналарына ултыртып ала, ашата, етмәһә, һаман-һаман өҫтәп аҡса бирә, бирә алғанына ҡыуанып, хәйерле юл теләп ҡала. Шуға күрә яҡшылыҡ аҡсаға ҡарағанда нығыраҡ кәрәк, минеңсә. – Әйтте лә, шуҡ ҡына йылмайып ҡуйҙы: – Шул арала Мәскәүгә килә һалып, виза тигәнен хәстәрләп, ошондай кәттә кеше менән ҡандайын матур урында ризыҡланып ултырыр өсөн күпме аҡса кәрәк булыр ине һинеңсә?

– Ҡыҙыҡ икән, – тине Томас. – Ҡыҙыҡ философия...

– Фәлсәфәме, юҡмы – белмәйем. Был минең тормош: ҡулыңдан килгәнсе игелек ҡылаһың да артыҡ өҙгөсләнмәйенсә йәшәй бирәһең, шунан яҙған ризығың тешеңде һындырып булһа ла ауыҙыңа барыбер инә.

– Мин советтарҙың еңеүенең серен асырға тырышҡан бихисап тарихи китаптар, мәҡәләләр уҡыным. Унда ниндәй генә фараздар юҡ: йәнәһе, улар дошманды үҙҙәренең ҡанына тонсоҡторған, мәйеттәре менән ҡаплаған; йәки, ҡыш ныҡ һыуыҡ килгән. Ә мин әле генә аңланым: һеҙ яратыуығыҙ менән еңеп сыҡҡанһығыҙ. Тыуған илегеҙҙе, халҡығыҙҙы, бер-берегеҙҙе һәм балаларығыҙҙы яратыуығыҙ менән...

* * *

“Һин шикләнмә, Хайран! “ – Фәрхинур ҡолағына айырым-асыҡ ишетелгән тауышҡа һикереп тороп тирә-яғына ҡаранды. Вагонда ҡараңғы. Поезд тәгәрмәстәре етеҙ туҡылдап, сайҡала-сайҡала алға елдерә. Фәрхинур ҡыбырлағанға эргәләге полкала йоҡлаған немец егете борсолоп ҡалҡынды.

– Балаҡай, – тине Фәрхинур был Томас эйәртеп ебәргән немец егетенә. – Һин минең өсөн борсолма, ҡурҡма ла... Ҡарт булһам да ныҡмын әле мин. Сәләмәтлегемә лә зарланырлыҡ түгел. Һиңә йөк булмам. Тик мин, ахыры, әле бында түгелмен, мин – үткәндәмен.

Фәрхинур күҙен йомоп башын мендәргә терәү менән әлеге тауыш тағы өндәште:

– Һин шикләнмә, Хайран, – Нурулла бит! Был донъяла Нурулланан башҡа уға былай тип өндәшкән кеше юҡ. Бер заман әсәһенең, “хайран ҡалып ҡата ла тора ул беҙҙең Фәрхинур”, тип әрләгәнен ишетеп, көлдө лә: “Ҡалай матур һүҙ әле был, ҡана мин һине шулай тип йөрөтәйем, – тигәйне. – Тик мин генә белгән исемең булһын”.

– Мин ҡаты һуғыштым, – тине Нурулла. – Батыр булдым, тип әйтә алмайым. Беҙ барып эләккән мәшхәрҙә батырлыҡ ҡайғыһы юҡ ине. Ҡурҡышымдан һуғыштым мин. Уларҙың ер тетрәтеп ябырылған танкылары, күкте ҡаплап осҡан самолеттары һеҙгә барып етеп ҡуймаһын тип ҡотом алыныуҙан ул вәхшиҙәрҙең боғаҙҙарын сәйнәп өҙөрҙәй булып айҡаштым. Тик башым йәрәхәтләнеп йығылғанмын. Иҫемә килгәндә ҡоралымдан яҙғайным, әсир инем...

Һулышы быуылды Фәрхинурҙың. “Уй еткән ерҙән уй менән”, – тигән ине Нурулла. Өн кеүек тә һымаҡ, төш тә... Алыҫ үткәндәрҙә, Нуруллаһы менән бергә лә кеүек, бында ла. Әллә йәне унда, тәне бындамы?!

* * *

...Көйҙөрөп алып барған ҡояш мейене ҡайната. Үлтереп сарсатҡан. Кипкән ауыҙҙа әрем әсеһе... Тимер юл буйына алып килеп тубыҡландырғандарына һанһыҙ ваҡыт уҙҙы. Әленән-әле берәм-һерәм атыу тауыштары яңғырай – һушһыҙ йығылғандар менән мәшәҡәтләнеп тормайҙар – фашистың пуляһы күп. Тереләр үлеләрҙән көнләшер, тигән мәл етте, ахыры. Тик мин һаман был тормошҡа сат йәбешәм. Хатта ошо хәлемдә лә әжәл менән һеҙҙең арала ҡалҡан һымаҡмын. Аслыҡ, йонсоу, сарсау – кешелектән сығара. Аяҡтағы яра бер туҡтамай һулҡылдап һыҙлай. Күҙ алдым томалана башлаһа, үҙем уңайһыҙыраҡ баҫып яраны ярһытам да айнып китәм: йығылһаң – бөттөң...

Бына даңғырҙап мал ташый торған вагондар таҡҡан состав килеп туҡтаны. Аяҡҡа баҫырға хәлем юҡ. Тик ошондай шарттарҙа ла кешелеген һаҡлап ҡалыусылар бар икән. Бер нисә иптәш ҡултыҡ аҫтынан тотоп ярҙам итә, һөйрәп тигәндәй эскә индерәләр.

Мал ташый торған вагондарға винтовка менән арҡанан этә-төртә тыңҡыслап тултырҙылар. Ятыу түгел, баҫып торорға ла урын юҡ... Айҙар буйы йыуыныу күрмәгән, яралары ялҡынһынған, эрен аҡҡан йонсоу, ғазаплы тәндәрҙән уҡшытҡыс һаҫыҡ еҫ килә.

Вагондағы эҫелек түҙгеһеҙ, сарсауҙан кешеләр һуштан яҙа, сараһыҙлыҡтан һулҡылдап илай. Тел шешенеп ауыҙға һыймай, ирендәр ҡанһырап ярылған.

“Һыу, һыу, һыу,” – бихисап ауыҙҙан бары шул ғына ялбарыу. Ә фашистар хахылдап көлә: “Һыу юҡ. Һыуҙы Сталиндан һорағыҙ, һыу Сталинда ғына ҡалды!”

Барабыҙ, даңғор-доңғор ҡайҙылыр барабыҙ. Көн һайын биш-алты кеше үлә. “Мәйеттәрҙе алығыҙ”, – тип һорайбыҙ. Боҙола башлаған үлектәрҙең еҫенә сыҙағыһыҙ була башлағас, бер көндө кис ҡырын ишек асылды:

– Мәйеттәрҙе ырғытығыҙ!

Ҡоро һөлдәгә ҡалған кәүҙәләргә бишәрләп-алтышарлап барып йәбешкән булдыҡ – көсөбөҙ етмәй... Өлкән йәштәге ике немец инеп штык ҡаҙап сығарып ҡола яланға бырғаны – берәҙәк эттәрҙең үләкһәһе кеүек. Иҫем инерле-сығырлы, шулай ҙа башыма: “Ә бит ҡайҙалыр туғандары йәндәре сығырҙай булып, уларҙың хәбәрен көтә”, – тигән уй килде. Эй йәлләнем шунда һине... Йәнә туҡтай-туҡтай өс көндән ашыу барҙыҡ. Кешеләр сарсауҙан күпләп ҡырыла башлағас, тәбиғәт беҙҙе ҡыҙғанды, ахыры. Бер төндө ямғыр яуа башланы. Ситтәрәк торғандар кейемдәрен сисеп ярыҡтарҙан тыға. Еүеш сепрәкте һығып тамсылап эсәбеҙ.

Нисә көн үткәндер, состав станцияға килеп туҡтаны. Ярыҡтан ҡарап “Хёвельхоф” тип уҡыйҙар. Ҡолаҡ һалабыҙ. Шул саҡ балаларҙың көлгән тауышы ишетелде. Нисә ай буйы һуғыш ғәрәсәте, атыш, аҡырыш, ыңғыраш, ғазап эсендә йөрөп был ҡояш аҫтында көлөү, балалар көлөүе барлығы ла онотолған. Бер генә мәлгә күңел офоғо яҡтырып киткән һымаҡ. Балалар көлә икән, тимәк донъя йөҙөндә тормош дауам итә әле!..

Беҙҙең вагондар янына байтаҡ ҡына бер кем дә килмәне, шуға күрә артабан ҡуҙғалырға сигнал көтөп һалҡын ямғыр һибәләгән тышҡа ярыҡтан оҙаҡ ҡына ҡарап торҙоҡ.

Бына вагон ишектәре асыла башланы. Винтовка тотҡан өлкән йәштәге фашистар екеренеп беҙгә төшөргә бойора. Күкрәк тултырып, тонсоға-сәсәй саф һауа һулайбыҙ. Эттәр лауылдай. Аҡырыныу, атыу тауыштары аҫтында платформала теҙеләбеҙ. Ул арала вокзалдан бер төркөм уҡыусы балалар килеп сыҡты. Улар күңелле сырылдашып эргәләге таш өйөмөнә йүгерҙе. Барып кеҫәләренә таш тултырып алдылар ҙа беҙгә яҡыныраҡ килеп тоҫҡап тороп бәрә башланылар...

Беҙҙең беребеҙ ҙә бында яҡшылыҡ өмөт итмәй ине: һыуыҡ, аслыҡ, яланғаслыҡ эсендә, ҡол хәлендә эшләйәсәгебеҙҙе белә инек. Беҙҙе ҡарауыллаған дошмандарҙың – ә улар араһында күбеһе донъяның әсеһен-сөсөһөн татыған, сәстәре салланған өлкәндәр ине – ҡанһыҙлығын етерлек күреп өлгөргәйнек. Тик фашистарҙың үҙҙәренең балаларын да шул рухта тәрбиәләгәне аяуһыҙ асыш булды.

* * *

–  Фрау, фрау, – тине Элиас, – беҙ килеп еттек. Бында беҙҙе машина менән әсәйем көтә.

– Юҡ-юҡ, – тине Фәрхинур. – Бынан ары мин үҙем... Рәхмәт, балаҡай! Инде мин үҙем, үҙ аяғым менән...

“Нурулламдың эҙе ҡалған, ҡаны аҡҡан, тире менән күҙ йәштәре һеңгән, йөҙәр меңләгән әсирҙәрҙең аһ-зары ҡалған ерҙән үҙ аяҡтарым менән”... – Саф һауа етмәүҙән тонсоғоп тышҡа атлыҡты ла туҡтап ҡалды.

Вокзалдың стенаһындағы бронзанан ҡойолған барельефта йәне сығып барған тотҡондоң ғазап ауазы булып ҡатып ҡалған йөҙөн – Нуруллаһын – сырамытып ҡатып ҡалды. Күҙенә таҡтаташҡа яҙылған: “1941 – 1945 йылдарҙа Хёвельхоф станцияһынан Штукенброкҡа, 326-сы шталагҡа, йөҙҙәрсә мең рус әсирҙәрен ҡыуҙылар”, – тигән аяуһыҙ һүҙҙәр ташланды.

– Йөрәгем ярылырҙай булып һине һағынғанда йәнем ошо аһ-зарыңды тойған булыр, Нурулла...

Шул саҡ вокзалдан көлөшә-көлөшә бер төркөм бала килеп сыҡты.

– Аһ, – тип сайҡалды Фәрхинур. Гүйә етмеш йыл элек бәрелгән таш уның сикәһенә килеп ҡаҙалғайны. Аяҡтары абына-һөрөнә таш юлға табан алып китте.

* * *

Элиас, кемгәлер эйәргән кеүек элекке концлагерға илткән юлға табан йүнәлгән Фәрхинурҙың артынан нимә эшләргә лә белмәйенсә ҡарап торҙо ла, ситтәрәк туҡтаған машинан төшөп үҙенә табан ашыҡҡан әсәһенә ҡаршы атланы.

– Барһын, – тине әсәһе улының һораулы ҡарашын һүҙһеҙ аңлап. – Беҙ машина менән уның артынан төшөрбөҙ.

Әсәле-уллы шәп-шәп атлап машинаға йүнәлгән арала, уның артҡы ишеге асылып китте лә оҙон буйлы, йоҡаҡ кәүҙәле бик өлкән ҡатын сыға башланы. Ул: “Мутти!” – тип үҙенә табан йүгергән ҡыҙына: “Туҡта!” – тигәндәй ишара яһаны, шунан таяғына таянып, һылтыҡлай-һылтыҡлай инде ҡәҙимге китеп өлгөргән Фәрхинурҙың артынан эйәрҙе.

* * *

Кисә киске аштан һуң эш буйынса Рәсәйгә барған ейәне Элиасҡа илселектән бер сәйер ҡунаҡ эйәртеп ебәргәндәрен ишеткәс, үҙе лә көтмәгәндә ҡуҙғыны ла китте Эмма Зильберт. Төнө буйы йоҡлап китә алмай күптән онотолған тип иҫәпләгән хәтирәләре менән алышып сыҡты. Ул замандан, ул йылдарҙағы ҡайғы-хәсрәттән генә түгел, бәхетле мәлдәренән дә ваз кисергә мәжбүр иткәйне бит ҡасандыр үҙ-үҙен. Милләтенә хас сентименталлектән тулыһынса баш тартып, тормошон, аҡылдың ҡаты күҙәтеүе аҫтына ҡуйып, өр-яңынан башлағайны. Бөгөнгө бәхетен ныҡлы маҡсат буйынса ғәмәлгә ашырыуына уғата ғорур ине. Эйе, хәҙерге бәхетенә, әлеге яҙмышына лайыҡ ине ул. Тик ҡасандыр тормошона ҡәһәр булып килеп ингән Рәсәйҙән “Яратам, тип әйтеп өлгөрмәгәйнем” тип иренең ҡәберенә зыярат ҡылыу өсөн 3 мең саҡырым араға йәйәүләп сыҡҡан был ҡатын тетрәтте уны.

Бөгөн вокзалға йыйынған ҡыҙын аптыратып машинаға сығып ултырыуы ла шунан ине. Әле эргәһенән елпелдәп үтеп киткән Фәрхинурҙы күреү менән, аңлайышһыҙ көскә буйһоноп, ул да урынынан ҡалҡты. Сыҡты ла йәшел ерлеккә ҡыҙыл сәскәләр төшкән оҙон итәкле еңел кәүҙә артынан атланы.

* * *

Бына ул Хёвельхофтан Штукенброкҡа илткән тура юл. Унан ағылған осһоҙ-ҡырыйһыҙ колонналарҙы Эмма бик яҡшы хәтерләй. Әсирҙәрҙең ҡиәфәте ҡурҡыныс, кейемдәре йыртҡыланып бөткән, бәғзеләренең аяҡтары бысраҡ һәләмәләр менән уралған, ә күптәре бөтөнләй ялан аяҡ...

Юлдың ике яғынан бейек булып үҫкән ағастар ул йылдарҙа йәп-йәш ине. Әсирҙәр уларҙың япраҡтарын өҙөп ауыҙҙарына тыға, ә конвойҙар бының өсөн приклад менән туҡмай.

Фрау Зильберт кисә генә булған һымаҡ күҙ алдына баҫҡан ҡурҡыныс хәтирәләрҙән айнырға теләп башын сайҡаны, йыш-йыш һулыш алып туҡтап торҙо ла юл сатына ҡарап ҡатты. Күңел күҙе менән икһеҙ-сикһеҙ әсирҙәр ағылған юлға табан велосипедта елдергән егерме өс йәшлек Эммаға төбәлгәйне ул. Тиҙлектән, һалҡынса елдән бит алмалары ҡыҙарған, тулҡын сәстәре елдә туҙраған... Иҫ киткес сибәр ҡыҙ ине Эмма. Гүйә арий расаһы ҡыҙҙарының эталоны итеп яратылғайны: яуырындарын ябып, арҡаһына төшөп торған ҡуйы алтын сәстәр, тән тиреһе яңы яуған ҡарҙан да ағыраҡ, уның аҫтында ҡан тамырҙары күкшелләнеп беленеп тора. Күҙҙәре салт-аяҙ июль күге төҫөндә – зәп-зәңгәр. Хатта буйының оҙонлоғо ла стандартҡа тулыһынса тап килә – 170 сантиметр.

Көндөң болотло булыуына ҡарамаҫтан, Эмманың күңелендә ҡояш: яратҡан һәм яратылған ҡыҙға киләсәге тотош бәхеттән генә торған һымаҡ. Отто инде бер айҙан артыҡ Көнсығыш фронтта. Ул май аҙағында бөйөк фюрерҙың хәрәкәт итеүсе армияһына барырға теләген белдергән саҡта уҡ Германияны алда тағы ла ҙурыраҡ еңеүҙәр көткәне билдәле ине. Бының өсөн күрәҙәсе булырға кәрәкмәй, кинотеатрҙарҙа һәр бер сеанс алдынан күрһәтелгән кинохрониканы – “Дойче Вохеншау”ҙың аҙналыҡ сығарылышын ҡарау ҙа етә.

Ысынлап та, туҡтауһыҙ байрамдар, еңеүҙәр, парадтар, тантаналарҙан торған илерткес бер дәүер ине был: Польша, Дания, Норвегия, Бельгия, Голландия, Люксембург, Франция, Югославия, Греция – бер-бер артлы бөйөк фюрер һалдаттарының аяҡ аҫтында ҡоланы! Милләттең яңы теле асылған баланан алып, теше төшөп бөткән ҡартына тиклем: “Бөгөн беҙ – Германияға хужа, ә иртәгә бөтә донъяға хужа буласаҡбыҙ!” – тип йырлаған иң бәхетле йылдары! Бар халыҡтың бер-бер артлы еңеү яулап илде данға сорнаған һөйөклө фюрерға, уның ихтыярын бойомға ашырған ҡаһарман немец һалдатына ниндәй ҙә булһа һәйбәтлек эшләгеһе килә. Һәр бер еңеүҙән һуң Берлин яугирҙәрҙе улар лайыҡ булған хөрмәт менән, аяҡ аҫтарына сәскәләр һибеп, тәбрикләй. Яралыларҙы бүләктәр, төрлө тантаналарға саҡырыу билеттары менән күмәләр, сибәр ҡатын-ҡыҙҙар уларҙың ҡосағына ҡоларға әҙер тора. Ошоларҙы күреп рухланған Отто: “Германияның еңеүен байрам иткәндә һинең һөйгәнең артта торорға тейеш түгел. Мин еңеүселәр рәтендә торасаҡмын”, – тип армияға үҙе теләп, ашҡынып китте. Бынан бер йыл элек йәрәшеп, туйҙы июль аҙағына билдәләгән булһалар ҙа, Эмма ла көймәне. Алдарында сикһеҙ мөмкинлектәр һәм тотош ғүмер ҡосағын йәйеп торғанда туйҙы бер, уҙа барһа ике айға кисектереп тороу нимә инде ул! Ә әле агрономлыҡҡа уҡып йөрөгән Отто романтик ҡына түгел, үткер зиһенле, иҫәпсел кеше лә. Бай ер биләүсенең бәләкәйҙән эшләп үҫкән улы булараҡ, ул ваҡиғаларҙы алдан самалай белә: советтарҙың ерҙәрен яулап алғас, уларҙы эшкәртеү өсөн уның кеүек ҡаты ҡуллы, белемле хужалар кәрәк буласаҡ. Ә инде ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа “Рыцарь тәреһе” менән бүләкләнгән батырҙарын фюрер еңеүҙән һуң көнсығыш өлкәләрҙә ер менән бүләкләйәсәк” тигән хәбәр таралғас, икһеҙ-сикһеҙ Рәсәй тураһында хыялланыу ғына түгел, һаташа башланы егет. “Күҙ алдыңа ғына килтер, Эмма, ҡара тупраҡлы уңдырышлы ерҙәр, күпме кәрәк, шул тиклем ҡолдар – әкиәт бит был!” – тип һөйләп туймай ине ул күҙҙәре янып.

Советтарға ҡаршы һуғыш башлағандан һуң килгән беренсе хатында Отто былай тип яҙғайны: “Беҙгә, был һуғыш иң күбендә бер өс аҙнанан тамамланасаҡ, тинеләр. Шулай ҙа ҡайһы берәүҙәр ике-өс ай кәрәк булыр ул, тип фаразланы. Бер егет кенә: “Йыл буйына барыуы ихтимал”, – тип әйткәйне, беҙ уны көлкөгә ҡалдырҙыҡ: “Ә поляктарҙы туҙҙырыу өсөн күпме кәрәк булды? Ә Францияны? Һин нимә, әллә оноттоңмы?”

Ысынлап та, артта күпме еңеү! Шуға күрә һәр кем немец һалдатының донъялағы иң шәп яугир икәненә һис тә шикләнмәне һәм еңелеү ихтималын башына ла килтермәне.

“Мин ашыға-ашыға Рәсәйгә төпкәрәк инә барам, сөнки Мәскәүҙе ни тиклем тиҙерәк алһаҡ, шул тиклем иртәрәк мин һөйгәнем менән ҡауышасаҡмын, – тип яҙҙы Отто. – Оҙаҡламай беҙ көткән тыныслыҡ көндәре килеп етер һәм беҙ, ниһайәт, ир менән ҡатын һәм, иң мөһиме, атай менән әсәй булырбыҙ”.

Тик июль үтте, август тыуҙы, әммә һуғыштың ахыры күренмәне. Ә Отто хаттарында оҙаҡлағанына аҡланған һымаҡ: “Советтар үҙҙәрен аямай һуғыша, хатта яралылары ла эргәләренә яҡын ебәрмәй. Һыңар ҡулы саҡ аҫылынып торған бер сержант миңә һау ҡулындағы сапер көрәге менән ташланды, ярай әле уны шунда уҡ атып үлтерҙеләр. Ҡоторғандар, бында башҡа бер нәмә лә әйтеп булмай. Улар йыртҡыстар һымаҡ алыша һәм йөҙәрләп ҡырыла”, – тип яҙа ине. Ысынлап та, Мәскәүҙе биноколдән күреүҙәренә ҡарамаҫтан, ни өсөн һаман еңә алмағандарын аңлай алмай ине ул: “Күҙ алдыңа килтерә алаһыңмы, Эмма, летчиктары һуңғы сиккә тиклем алыша, таранға бара. Улар үҙҙәренең ерҙәге комиссарҙарынан үлемдән дә нығыраҡ ҡурҡалармы икән ни?”

Шуға күрә әле әллә нисәмә километрға һуҙылған колоннаға Эмма ҡапма-ҡаршылыҡлы кисерештәр ҡойононда ҡарап торҙо: имәнес тә, нәфрәт тә, ҡурҡыу ҙа, шул уҡ ваҡытта ниндәйҙер кимәлдә ҡыуаныс та, ризаһыҙлыҡ та тоя ине ул. Ҡыуаныс, сөнки былар шулай күпләп бирелә икән, Отто оҙаҡламай еңеү менән ҡайтасаҡ. Тик ниңә ошо тиклем хәшәрәттәрҙе алып килеп бөйөк Германияның ерен бысратырға кәрәк булды икән, уларҙы үҙҙәрендә генә юҡ итеп булмаймы ни?!.

1941 йылдың авгусында "Фелькишер Беохтер" гәзитенең корреспонденты был лагерь тураһында: “Беҙҙең күҙ алдында ысын мәғәнәһендә әҙәм аҡтыҡтарының хайуани көтөүе пәйҙә булды. Большевиктар Россияһының хәшәрәт бер өлөшө, кеше тоҡомоноң иң түбән, иң имәнес, иң йыртҡыс вәкилдәренең йыйылмаһы! Улар үҙҙәренең енәйәтсел ғәйебен төшөнөп беҙгә ҡурҡып, шик менән ҡарай. Нимә булыр улар менән?!” – тип яҙғайны. Былай тип гәзит хәбәрсеһе генә түгел, Вестфалияның бөтә халҡы уйлай, совет хәрби әсирҙәрен “унтерменш” – кеше булып етлекмәгән хайуани заттар тип ҡабул итә һәм ҡурҡа-ҡурҡа уларҙы, зоопарктағы йыртҡыстар һымаҡ, күрергә килә торғайны.

Бына, ниһайәт, колонналар үтеп бөттө тейерлек... Эмма юлдың ике яғынан да йыйылып киткән байтаҡ халыҡтан алда сығып өлгөрөргә теләп велосипедының педаленә баҫты, шул саҡ көтмәгәндә иң арттан тәнтерәкләгән бер хәшәрәт әсир ҡапыл ҡолап китте лә эпилепсия өйәнәге тотҡандағы һымаҡ башын ергә һуғып дерелдәй башланы. Быны көтмәгән һәм ҡуҙғалып өлгөргән Эмма уның өҫтөнә барып менмәҫ өсөн велосипедын ҡапыл борған ыңғайға йығылып китте, ашыға-ашыға һикереп торҙо ла үлем ғазабынан муйыны уңайһыҙ итеп шаҡарылған әсирҙең ағы әйләнеп барған күҙҙәре менән осрашты. Мәхлүк һуңғы һулышы менән бергә нимәлер хырылданы... Был шул тиклем тиҙ булды – ул арала иң арттан килгән конвой, тағы бер нисә кеше Эмма янына йүгереп килде. Ә ҡыҙ һаман әсирҙең етек сәстәре, һаҡалының һәр бер төгө ҡурҡыныс итеп йыбырлағанына текләгән дә киткән. Шул саҡ ҡапыл был үлектә шул тиклем булып бет мыжғығаны аңына барып етте һәм ул, ҡурҡыныс сырылдап, велосипедын ташланы ла кире йүгерҙе. Ошо ваҡиғанан һуң Эмма был унтерменштарҙы Отто хыялланғанса ҡол итеп тә күрергә теләмәй, киләсәктәге биләмәләренә француздарҙы, һис юғында поляктарҙы алырбыҙ, тип ниәт ҡора башланы.

“Дойче Вохеншау”ҙың август аҙағындағы сығарылыштарының береһендә әсиргә төшкән үзбәк, ҡаҙаҡ һәм башҡа азиаттарҙы күрһәттеләр һәм диктор ул кадрҙарға: “Бына былар большевиктарҙың кеше булып етлекмәгән заттарының бер нисәһе генә,” – тигән аңлатма бирҙе.

* * *

Фәрхинур барҙы ла барҙы. Йонсоуҙың сигенә еткән меңәрләгән әсир араһында эләгә-тәгәрәй ул да атланы. Ят ер, ят күк, ят һауа...

 ...Бына уларҙы ошо юл буйлап ҡыуҙылар. Астан ҡырҡылған бисаралар ошо ботаҡтарҙан япраҡ өҙөп ҡапҡан өсөн туҡмалды. Бына ошонда һөрлөктө, бына ошонда ҡанһырап йығылды, бына ошонда приклад менән туҡмай-туҡмай аяҡҡа баҫтырҙылар...

“Ошо залимдар ауылыма, Фәрхинурыма, балаларыма барып етһә... – ошо хәлендә лә сикәләрен ҡыпһыуыр һымаҡ ҡыҫҡан ауыр уйҙарынан, сарыһыҙлыҡтан үрһәләнә ине Нурулла. – Тамуҡ яҡын ғына, ҡул һуҙымында икән ул, Фәрхинур: берәй әҙәмдең күңеленә яуызлыҡ оялап, мәрхәмәт юҡҡа сыҡһа, ундай әҙәм башҡалар өсөн үҙе тамуҡҡа әйләнә икән. Бәндәнең шул ҡәҙәре яуызлығын, сәсәп әҙәмлектән сығыуын уйлап-уйлап та аңлап бөтөрлөк түгел. Беҙҙе мал һымаҡ күрәләр, тиер инең, беҙ бит малға ла аяп ҡарай торғайныҡ, улар өсөн дә эсебеҙ яна ине...

Ниһайәт, беҙҙе сәнскеле тимерсыбыҡ менән уратып алынған, мөйөш һайын ҡарауылсы вышкалары ҡуйылған урынға алып барып баҫтырҙылар. Аслыҡтың сигенә барып еткәйнек, кискә саҡлы бер бөртөк үлән ҡалманы, кем селәүсен, кем тамыр соҡоп ашай...

Көн артынан көн үтеп, туҡтауһыҙ ямғырҙар башлағас, беҙгә өң һымаҡ нәмә соҡорға рөхсәт ителде. Кем сыбыҡ осо, кем ҡалағы менән маташа, эт һымаҡ бармаҡ менән ер тырнаған ҡайҙа... Ашығабыҙ, арыҡ тәндең аҡтыҡ хәле барҙа баш осона ышыҡ кәрәк. Бер ҡырыйҙа тиҫтәләгән көрәк ята – алырға рөхсәт юҡ. Шунда нисектер аңланым, Хайран – беҙ фашистарға хатта ҡол, эшсе көсө булараҡ та кәрәк түгелбеҙ. Әгәр ҙә мин әҙәмлектән сыҡһам, уларға шул рәхәтлек бирәсәк. “Улар бит кеше түгел ине, улар хатта хайуан да түгел ине, шуға күрә беҙ Ер йөҙөн уларҙан таҙарттыҡ”, тип, үҙҙәрен аҡлар һәм донъя алдындағы енәйәттәрен ҡаплар өсөн уларға беҙҙең әҙәмлектән сығыуыбыҙ кәрәк. Шуны аңлау йәшәргә көс бирҙе миңә: тимәк, алышымды дауам итә алам әле; бурысым – кеше булып ҡалыу. Ә нимә ул кеше булыу, Хайран? Был һорауға яуап һин үҙең бит: игелек, киң күңел, һәр бер йән эйәһенә мәрхәмәт. Эргәмдә мәрхәмәткә мохтажлыҡ күп, яҡыныма арҡа терәп йылымды уртаҡлашһам да мин һаман кеше булып ҡалам әле. Ә мине юҡ итергә теләгән дошман кейеме йылы, ҡиәфәте туҡ, һыны тура, ҡарашы тәкәббер булыуға ҡарамаҫтан – әҙәмлеген күптән юғалтҡан. Эйе, әҙәм балаһының, ҡанһыҙлығы менән үҙен ни тиклем түбәнгә төшөрөргә һәләтле икәнен күрҙем мин уларға ҡарап.

Ошо аңлау рухымды нығытты, йәшәүемә мәғәнә бирҙе. Ниндәй генә ғазап кисерһәм дә киләсәгебеҙ хаҡына тере ҡаласаҡмын, тинем. Керпегеңдең күбәләк ҡанатылай елпелдәп иренемде ҡытыҡлауын тойорға, Нурия ҡыҙымдың ҡояш еҫе сыҡҡан өлпәк сәсен күкрәк тултырып һуларға, имән тубырсығы һымаҡ тығыҙ тәнле Нурлығаян улымды һауаға сөйөргә, уның сыңғырҙатып көлгәнен ишетергә үҙемә-үҙем вәғәҙә бирҙем. Һәр аҙымымды уйлап баҫырға, фашисҡа зыян итә алмаһам да, яҡшылыҡ эшләмәҫкә: шахтаға ебәрҙеләр – аяғымды имгәттем, заводта – бармағымды ҡырҡтырҙым. Ахырҙа, әсирҙәр өсөн ағастан аяҡ һауыттары яһаған оҫтаханала эшкә ҡуштылар. Үҙем кеүектәргә файҙам тейә, тип ҡыуанған булдым. Әҙәм балаһына шундай ғына булһа ла ҡыуаныс кәрәк икән ул, Хайран.

Ә бер көндө лазаретҡа индереп һуҙып һалдылар – ни булғанды аңламай ҡалдым мин. Ҡанымды ала башланылар: еңелеү белмәгән ата-бабамдың мыҡты ҡаны фашист тамырҙарынан ағасаҡ, балаларымдың йәнен ҡыйырға атлыҡҡан вәхшиҙең ағзаларына минең ҡаным ҡеүәт бирәсәк... Сараһыҙлығымдан үрһәләндем, тик һуң ине. Аҡтыҡ ҡаным менән яуызлыҡҡа хеҙмәт итмәҫ өсөн, миңә үлемдән башҡа юл ҡалдырманы фашист... Бер нимәгә ҡарамайынса тере ҡалырға, һеҙгә әйләнеп ҡайтырға ҡарар иткәндә, был золомдоң мөмкинлеге уйыма ла килмәгән ине... Тик фашист йәшәүгә юлымды тотош ҡамаланы. Үҙемә лә, һеҙгә лә меңәр мәртәбә ҡабатлаған вәғәҙәмде боҙмаҫҡа сарам ҡалманы шунда, Хайран!”

* * *

Һуғыш ҡыҙа бара, Отто һаман ҡайтмай, Көнсығыш фронтҡа ирҙәр көндән-көн күберәк кәрәк, шуға күрә “вермахт ярҙамсылары” тип ҡатын-ҡыҙҙарҙы ла төрлө эштәргә йәлеп итә башланылар. Был ваҡытта Эмманың ағаһы менән ҡустыһы ла фронтта ине. Шуға күрә берҙән-бер ҡыҙҙарын әсәһе үҙҙәренән алыҫҡа ебәргеһе килмәне һәм Эмма Хёвельхоф вокзалына эшкә урынлашты. Ошо вокзалға. Шуға күрә бындағы йыртҡыслыҡ гелән уның күҙ алдында барҙы. Эшкә килә ятаһың, ә юл ситендә инде бер нисә үлек аунай. Сөнки сентябрь баштарында лагерҙа барактар төҙөй башланылар, шуға күрә меңәрләгән әсирҙе ете километрға буласаҡ барактар өсөн щиттар алырға ҡыуалар ине. Яурындарына ауыр йөк һалған ауырыуҙар йәки хәлһеҙҙәр юлда ҡолаһа, уларҙы приклад менән туҡмайҙар, штык менән сәнсәләр йә атып үлтерәләр. Башҡалары ел иҫкәнгә сайҡалып, көс еткеһеҙ йөктән эйелеп конвойҙарҙың типкеләүе, сәнскеләүе аҫтында яй ғына алға тәнтерәкләй. Щитты иң тәүҙә алғандар ныҡ алға китә, ә иң һуңғыларына уларҙы йүгерә-атлап ҡыуып етергә тура килә, ә һуштан яҙып йығылғандарҙы башҡаларына щитҡа һалып лагерға алып ҡайтырға тура килә. Йыш ҡына конвойҙар бер нисә кешене этеп йыға ла, йөктәре аҫтында баҫылып ҡалған кешеләрҙән көлөп күңел аса.

Быға шаһит булған кешеләр ҙә был мәрәкәгә йылмайып тамаша ҡыла, сөнки Геббельстың тәүлек әйләнәһенә “әҙәм аҡтыҡтары”, “ҡоторған йыртҡыстар”, “азиаттар өйөрө” тип атаған пропагандаһы, йәлләп тормай юҡ итергә, ер йөҙөнән һепереп ташларға, донъяны уларҙан тиҙерәк таҙартырға саҡырыуы һәр бер немецтың ҡолағында туҡтауһыҙ яңғырап тора.

Ноябрь аҙағында Оттоның хәбәрһеҙ юғалыуы хаҡында хәбәр килде. Эмманың ҡустыһы Ганс Сталинград йүнәлешендә һуғыша ине. Ҡыш уртаһында уның да хаттары килеүҙән туҡтаны. Бары шунда ғына еңел еңеүҙәрҙән иҫергән Германия айныға һәм ысын һуғыштың нимә икәнен аңлай башланы, ахыры. Әммә Геббельс: “Беҙ көнсығышта шул ҡәҙәрем күп ерҙәр яулап ала алдыҡ, хәҙер үҙебеҙгә нисек уңайлы, шул тиклем оҙаҡ һуғыша алабыҙ. Беҙгә хәҙер түҙемлек кенә кәрәк! Түҙемлек! Еңеү – ваҡытҡа ғына бәйләнгән”, – тип йыуатты.

1943 йылдың йәйендә Эмманың өлкән ағаһы һәләк булды. Ғаиләләрендә СС гәскәрҙәрендә хеҙмәт иткән Зигфрид менән айырыуса ғорурлана торғайнылар. 1941 йылдың июлендә уларҙы фронтҡа оҙатыр алдынан рейхсфюрер Генрих Гиммлер үҙе сығыш яһап: “Был – идеологиялар һәм расалар һуғышы. Бер яҡтан беҙ – арийҙар расаһының ҡиммәттәренә нигеҙләнгән национал-социализм идеологияһы, икенсе яҡтан 180 миллион халыҡ – исемдәрен дә әйтергә ерәнес расалар һәм милләттәр өйөрө. Уларҙың әшәке булмышы шундай ки, уларҙы бер нисек тә үҙгәртеү мөмкин түгел, бары тик һис ҡыҙғаныуһыҙ атырға, бер ниндәй мәрхәмәтһеҙ юҡ итергә, Ер йөҙөн уларҙан таҙартырға тура киләсәк”, – тигән бурыс йөкмәткәйне. Иң һуңғы кистә, табын артында Зигфрид был тарихи осрашыу хаҡында тулҡынланып һөйләгәндән һуң, бөтөн ғаиләләре менән “амин” тип аяғүрә баҫып шнапс күтәрҙеләр. Ә Эмма үҙенең “180 миллион!” – тип тетрәнгәнен, ә ағаһының уны “беҙ бит баштан-аяҡ ҡоралланғанбыҙ, был бит моторҙар һуғышы” тип тынысландырғанын яҡшы хәтерләй. Бына шул ҡаһарман Зигфрид – хәҙер юҡ инде...

Күп йылдар үткәс, шул осорҙағы карикатураны күреп, рәссамдың ни тиклем хаҡ булғаны хаҡында уйлағайны Эмма: Гитлер бер ҡулына тимер тәре тотҡан, икенсеһе менән ҡәбергә күрһәтә. Аҫта яҙыу: “Мин һеҙгә дан менән ер вәғәҙә иткәйнем. Хәҙер һеҙҙең тегеһе лә, быныһы ла булды”.

Әммә күпте теләп һуғышҡа атлыҡҡан һәм ҡайҙалыр Мәскәү эргәһендә ятып ҡалған Оттоның тәреһе генә түгел, хатта ҡәбере лә юҡ, ә Зигфридтың иҫтәлеккә тик тимер тәреһе генә ҡайтты. Бөйөк Германия өсөн арий расаһының иң һылыу вәкилдәрен тапҡаны менән ғорурланған һәм малайҙарын антик аллалар менән сағыштырған әсәһен өлкән улы хаҡында “фюрер өсөн батырҙарса һәләк булды” тигән яңғырауыҡлы һүҙҙәр ҙә, тимер тәре лә йыуата алманы. Ул ҡапыл биреште, ҡаты ауырып, бер нисә ай ғазапланып ятҡандан һуң, һөйөклө малайҙары киткәс дөм-ҡараңғыға әйләнгән яҡты донъя менән хушлашты. Нисәмә йылдар буйы күптәрҙе көнләштереп йәшәгән татыу, өлгөлө ғаиләнән атаһы менән Эмма ғына тороп ҡалды. Әсәһен  юғалтыуҙан айнып та өлгөрмәнеләр, улар ғорурланған, улар ышанған бөйөк Германия юҡҡа сыҡты. “Улай булырға тейеш түгел, түгел ине, – тип үрһәләнде Эмма Раббынан ғәҙеллек талап итеп. – Улар бит Аллаһыҙ советтарға ҡаршы Һинең исемең менән барғайны”.

Шулай ҙа яҙмыш атаһы менән Эмма өсөн дә ҡыуаныс һаҡлаған икән. 1947 йылда Ганстан хат килеп төштө: бәхеткә күрә, ул Сталинград тамуғынан ҡотолоп пленға эләккән булған, ә 1954 йылда инде үҙе ҡайтып инде. Элекке шаян, көләс, сибәр егет урынына алдарында күҙҙәре төпкә батҡан, арҡаһы көмрәйгән, ап-аҡ сәсле таныш түгел кеше баҫып тора ине. Апаһының йәлләп ҡарауынан уның ирен ситенә йылмайыу ишараты ҡунды: “ Әгәр ҙә һин мине әсиргә төшкән сағымда, Сталинградтан сыҡҡанда күрһәң, ҡайһылай матурайып киткәнһең тип һоҡланыр инең”, – тине ул. Күргәне бар ине Эмманың. Совет, Америка, Англия кинохроникаларынан әсиргә төшкән немец һалдаттарының йәлләүес йөҙҙәрен бөртөкләп тиерлек әллә нисә тапҡыр ҡараны ул. Йөрәге ҡанһыраһа ла, араларында таныш йөҙҙәрҙе эҙләне, Отто менән Ганс булһасы, тигән өмөтө күҙҙәрен йомолмаҫҡа мәжбүр итә ине. Тик ул был хаҡта ҡустыһына бер ҡасан да һөйләмәне, уны аяны. Сөнки ҡиәфәте генә түгел, ҡылыҡ-фиғеле лә үҙгәргәйне Ганстың: тиҙ генә ҡыҙып китә, йәки сәғәттәр буйы бер нөктәгә төбәлеп уйланып ултыра, юҡтан ғына истерикаға бирелә.

Бер мәлде табын артында ул ҡапыл күгәренеп һикереп торҙо, алдында торған кофеһы салт-аҡ өҫтәл ябыуына түгелде.

– Был нимә? – тине ул йыбырлап китеп барған энә күҙәүендәй генә бөжәккә күрһәтеп. Бер аҙ тынысланғас, ғәфү үтенеп: – Миңә бет һымаҡ күренде лә... – тип көлгән булды. Өҫтәлде йыйып алғандан һуң, һауыт-һаба йыуырға тотонған Эмма янына килде лә, таҫтамал алып тәрилкәләрҙе ҡороторға кереште.

– Ҡурҡма, апай, мин псих түгел. Тик ул бөжәктәр үҙәгемә үтеп бөткән, – тине. Шунан таҫтамалын ситкә һалып, тәмәке тоҡандырҙы ла балкон ишегенә һөйәлде. – Ҡырҡ өсөнсө йылдың 30 ғинуары ине. Иҫемдә ҡалған, сөнки икенсе көнөнә Паулюс, ниһайәт, капитуляция иғлан итте – әгәр ҙә шул тиклем һуҙмаған булһа, унар меңләгән кеше иҫән ҡалыр ине. Беҙ Иоһанн менән темеҫкенеп, берәй ашанты табып булмаҫмы тигән өмөт менән емереклектәр араһында тәнтерәкләп йөрөйбөҙ. Эргәлә меңәрләгән ярым яланғас үлектәр аунай. Ярым яланғас, сөнки кейергә эшкашҡан нәмәләрен әлегә тере яуҙаштары сисеп алып бөткән. Мәйеттәргә иғтибар итеүсе юҡ – күнегелгән. Был емерек ҡала, үҙе өсөн үс алған һымаҡ, беҙҙе ғәмһеҙ-хисһеҙ тере мәйеттәр өйөрөнә әйләндергән инде. Тере мәйет, сөнки хатта үҙеңдең үлемең дә ҡурҡытмай. Күпме йөрөгәнбеҙҙер, ара-тирә осҡан осраҡлы снарядтарҙың береһе шартланы ла Иоһаннға ярсығы килеп ҡаҙалды. Алыҫ түгел яралылар ятҡан подвал барлығын белә инек, дуҫымды шунда һөйрәп алып инеп, әпен-төпөн яраһын бәйләгән булдым. Врач, медицина ярҙамы тигән нәмә күптән юҡ ине инде. Ҡанды күп юғалтыуҙан Иоһанн өшөй башлағас, уны йылытырға тырышып ҡосаҡлап яттым да онотолғанмын. Күпме ятҡанмын, йоҡлағанмынмы, һушһыҙ булғанмынмы, ниндәйҙер йыбырлауҙан иҫемә килдем, битемде һыпырып ҡараным да ҡотом осто: эргә-тирәмдәге үлектәрҙең беттәре, миллионлаған беттәр, хужаларының һыуынған тәндәрен ташлап миңә күсә. Имәнестән нимә эшләргә белмәй атылып тышҡа сыҡтым, ерҙә аунайым, ҡар менән битемде, ҡулымды һыпырам... Хәҙер уйлаһаң, ҡурҡыныс һаташыу һымаҡ...

Эшенән туҡтап тыңлаған Эмма бер һүҙ ҙә өндәшмәне, юлда ятып йән биргән хәшәрәт әсирҙең дерелдәгәнен күҙ алдынан ҡыуырға тырышып ҡабат һауыт-һабаға тотондо.

– Миңә ун биш йәштәр булғандыр, йылдағыса диңгеҙ буйында ял итә инек. Беҙ көн һайын Зигфрид менән иртәле-кисле оҙаҡлап һыу инәбеҙ. Айырыуса ҡояш байып барған саҡта матур: беҙҙең ҡарайып янған тәнебеҙ һуңғы нурҙар яҡтыһында алтынға мансып алынған һымаҡ күренә. Бер көндө әсәйем киске ашҡа саҡырып яр буйына үҙе килде. Тулҡындар менән уҙышып ярға сығып килгән өлкән улының мыҡты, камил, һомғол кәүҙәһенә һоҡланып ҡараны ла:

– Улдарым Аполлондың үҙе һымаҡ матур, – тип арҡамдан һөйҙө. Шул сағында мин әсәйемдең йөҙөнән уға алла әсәһе булыуҙың ни тиклем татлы икәнен күрҙем. Ысынлап та, беҙ үҙебеҙгә үлемһеҙ булып тойола инек. Беҙ Ер йөҙөндәге бөтә халыҡтарҙан да өҫтөнөрәк – был әйтеп аңлатып булмаҫлыҡ ләззәт сығанағы. Һиңә арий расаһы булып тыуыу бәхете насип булған, һин камилһың – бер кемгә лә, бер нәмә лә иҫбатлауҙың кәрәге юҡ... Әлбиттә, беҙ үҙебеҙҙе аллалар итеп тойоу бәхете биргән бөйөк фюрер өсөн йәнебеҙҙе фиҙа ҡылырға ла әҙер инек, – тип дауам итте Ганс. – Оттоға ер, Зигфридҡа дан кәрәк ине, ә мин һуғышҡа советтарҙың әҙәм кимәленә күтәрелеп етмәгән бәндәләрен ер йөҙөнән юҡ итеү миссияһы менән барҙым. Мин танкыларға ҡаршы барырға, кешелек цивилизацияһына янаған ҡырағай азиаттарҙың боғаҙынан алырға әҙер инем. Әле иһә, һөйөклө әсәйемдең “алла”һы, миллионлаған беттәрҙән таланып, үкерә-үкерә бысраҡ ҡар өҫтөндә аунайым! Ә эргәмдә унар меңдән ашыу минең һымаҡ “алла”ларҙың боҙ булып ҡатҡан мәйете аунай һәм улар хәҙер хатта беттәргә лә кәрәк түгел. Әлбиттә, мин былай тип уйларлыҡ, ниндәйҙер һығымталар яһарлыҡ хәлдә түгел инем, әммә мин шуларҙы тойҙом.

Беҙгә бит большевиктарҙан яҡшыраҡ, өҫтөнөрәк булыуыбыҙ һеңдерелгәйне. Ә ҡайһы яғыбыҙ менән яҡшыраҡ? Ундай һорау хатта әсиргә төшкәс тә башыма килмәне. Ысынында, Сталинградта ла, алыҫ төньяҡтағы лагерҙа ла миндә тик бер генә нәмә – ашау ҡайғыһы була торғайны.

Йәп-йәшмен, ҡот осорғос ябыҡмын һәм асмын. Иртән күҙемде тырнап асҡандан алып, төндә ҡара упҡынға ҡолап төшкән һымаҡ онотолғансы бер генә уй: ашау, ашау, ашау... Форсат тейеү менән яҡындағы ауылға һоранырға барам. Кемдер теш араһына ҡыҫтырырлыҡ берәй нәмә бирә, күптәр бирмәй, сөнки үҙҙәренә лә наҡыҫ. Бер көндө йәнә яурыныма утын түмәре һалып сығып киттем. Ҙур ғына өйҙөң ишеген барып ҡаҡтым, өлкән генә ҡатын асты. Түмәремә ымлайым: “Утын кәрәкмәйме?” Йылмайҙы ла, һарай яғына күрһәтә: стена буйлап ыҡсым итеп өйөлгөн бихисап утын. Боролоп китергә торған еремдә, өйгә әйҙәне. Индем. Аш еҫенән башым әйләнеп китте. Әҙәмсә өҫтәл артына ултыртты, ҡуйы, тәмле йәшелсә ашы һалып бирҙе, икмәк телеп тотторҙо. Усына яңағын терәгән килеш текләп ултырҙы ла:

– Бала ғынаһың бит, – тине. “Нишләп минең илемә баҫып индең?” – тип һораманы. Башы менән стенала эленеп торған фотоларға ымланы: – Бәлки, минең уландарым да ҡайҙалыр тинтерәп йөрөйҙөр ҙә, уларға ла берәйһе ошолай игелек итер, – тине.

Үҫкән саҡта беҙгә мәрхәмәт, һөйөү тураһында бик күп һөйләнеләр: өйҙә лә, мәктәптә лә, сиркәүҙә лә... Бөйөк Германияны, фюрерҙы, ата-әсәңде, яҡыныңды, һәм, әлбиттә, Алланы яратыу тураһында, Алланың икһеҙ-сикһеҙ мәрхәмәте һәм һөйөүе хаҡында. Мин бит үлтерергә лә һалдат ҡайышымдың айылында “Gott Mit Uns” – Алла беҙҙең менән – тигән һүҙҙәрҙе ялтыратып барҙым. Ә бында, беҙ Аллаһыҙ тип һанаған Рәсәйҙә, стенаһында коммунистик хеҙмәт алдынғыһы тигән маҡтау ҡағыҙҙары эленеп торған өлкән ҡатындаң өйөндә Алланың ысын мәрхәмәте менән һөйөүен тойҙом. Алла уның менән түгел, Алла уның булмышында икәнен тойҙом.

Оҙаҡ ваҡыттар эсендә беренсе тапҡыр ҡорһағымдағы рәхәт ауырлыҡтан ирәйеп лагерға китеп барғанда ирекһеҙҙән: “Минең әсәйем уның әсиргә төшкән улына шулай яҡшылыҡ эшләр инеме икән?” – тип уйланым да, үҙ-үҙемә: “Юҡ, эшләмәҫ ине”, – тип яуап ҡайтарҙым.

“Һуң беҙ уларҙы “унтерменш”, хайуан тип һананыҡ бит, – тип уйланы Эмма. – Мин уларға икмәк биреү түгел, йәшәргә лайыҡтар тип тә ҡараманым.

Ҡараманым һәм ҡарарға ла теләмәйем! – тип ҡысҡырғыһы килде уның. Нисә йыл элек кенә беҙ ни тиклем бәхетле, ә донъябыҙ ҡайһылай күркәм ине! Шуларҙың барыһы ла ҡайҙа булды һуң?”

“Ни өсөн шулай? Быға кем ғәйепле?” – тигән һорауҙы хатта үҙенә бирергә лә ул әҙер түгел ине. Моғайын, тап шул мәлдәлер, Эмма барыһын да яңынан башларға ҡарар итте. Бөтөн көсөн йыйып үткәнде томаланы ла ғүмер юлын өр-яңынан башлап алып китте.

* * *

Тыуа-тыуғандан ошонда йәшәһә лә Эмманың бер ваҡытта ла был юлды йәйәү үткәне булмаған һәм уның хәлһеҙ кеше өсөн ни тиклем алыҫлығын белмәгән икән. Тотош бер ғүмер оҙонлоғо юл, ғазап, ҡайғы, вәхшәт юлы. Алтмыш дүрт йыл буйына көтөрлөк, өс мең километр араны йүгереп килеп етерҙәй булып һағынырлыҡ, шундай мөхәббәткә лайыҡ булырлыҡ кешенең ошо юлдарҙан йөрөгәне... Шул бысраҡ, түбәнһетелгән, туҡмалған, иҙелгән кешеләрҙең һәр береһенең ҡайҙалыр ошолай һағынып көткән кешеләре булғаны... Шуларҙың барыһы өсөн үкенес уның күңеленең ҡасандыр таш һымаҡ ҡатырылған тәрәнлегенән бүҫелеп килеп сығып боғаҙын йыртты... Һыҡтау булып яңғыраны, әсе йәш булып сикәһен өттө.

Үҙе атланы, үҙе иланы, нисәмә тиҫтә йылдан һуң барыһын да – яттарҙы ла, үҙенекеләрҙе лә, шул иҫәптән үҙен дә ҡыҙғанып иланы ул. Ошо юлдан үҙенең күптән үтергә тейеш булғанын уйлап иланы.

* * *

Барҙы ла барҙы Фәрхинур. Ете саҡрым түгел, етмеш ете тапҡыр ете ине был ғазап юлы. Аяҡтары үҙҙәре зыяратҡа алып килеп еткергәс, алдында иҫәпһеҙ-һанһыҙ булып теҙелеп киткән ҡәбер бағаналарын күреп иҫе-аҡылы китте. Күпме ҡәһәр, ғазап, рәнйеш, әрнеү... Нисек барыһын да ҡуйыныңа һыйҙыра алдың һин, эй, тупраҡ?! Нишләп шундай ҡәһәрҙәргә дусар булдың һин яҡты донъяның был күркәм төбәге? Аҫтарыңдан һыу түгел, ыу урғыла инеме, нисек шундай ҡәбәхәттәр тыуып үҫте һиндә? Әсәләрҙең аналығы йәһәннәмгә әйләнеп, тамуҡта яныр яһилдарҙы яҡты донъяларға тыуҙырҙымы? Әллә әсәләрҙең түшенән хәләл һөт урынына йылан ағыуы эркелә инеме? Нишләп шундай ҡәбәхәтлектәр ҡылынды ошо күк аҫтында? Ошо күктәргә донъяға гел хайран ҡалып, һоҡланып баға торған яҡты күҙҙәреңде мөлдөрәтеп... – Фәрхинурҙың боғаҙына йыртырҙай булып ҙур төйөн тығылды, – мөлдөр-мөлдөр-мөлдөр итеп, йәнең ҡыйналып, нисә мең тапҡырҙар ҡараның икән, йөрәккенәм?!

Күңеленең әрнеүле һамағы аҫтында меңәрләгән ҡәбер таштары араһында аҙашты Фәрхинур... Һәр береһе өсөн ата-инәһе, йән һөйгәндәре, балалары ҡан йәш түгеп илаған ғәзиз бәндәләрҙең аҫыл һөйәктәрен ҡаплаған ошо тупраҡҡа баҫып торған аяҡтарын ялҡын ялмап, түҙгеһеҙ өтөп алды ла, сараһыҙҙан йәшел сирәмгә тубыҡланды. Һаҡ ҡына яурынына ҡағылғанға башын ҡалҡытты.

– Ул бында, – тине Элиас. – Саҡ ҡына арырыраҡ.

Меңәр саҡырымдарҙы йүгерә-атлап, хәле бөтә ҡалһа имгәкләп килергә әҙер булған аяҡтары бер нисә аҙым ҡалғас быуынһыҙланды.

– Мин хәҙер, хәҙер, – тип ҡарһаланды Фәрхинур хәлһеҙләнгәненә уңайһыҙланып. “Хәҙер, йөрәккенәм”, – тип бышылданы. Инде эргәһенә килеп еткәс тора алмай ултырғанын Нуруллаһына хыянат күреп ҡалҡынды.

Хәләленең аҫыл һөйәктәрен ҡаплаған тупраҡҡа барып тубыҡланғас, маңлайын ғәзизенең маңлайына терәгән һымаҡ йәм-йәшел сирәмгә сәждә ҡылып, ниһайәт, шыбырлай алды: “Мин һине яратам, Нурулла!” Шыбырланы ла үҙ-үҙенә ҡолаҡ һалды – алтмыш дүрт йыл буйы булмышына нышып-нышып тултырылған наҙы тамсы ла бүҫкәрмәгәненә ғажиз булып ҡабатланы: “Йәнемдән артыҡтар күреп яратам, Нурулла!..”

Ике донъя араһын иңләгән был һөйөү һүҙҙәре – Мөхәббәттең мәңгелек доғаһы – тап ошо мәлдә ҡабул ҡылынды булыр: ҡояштың нуры хәләленең йылыһы булып сикәһен һөйгәнде, еләҫ ел уның ҡулдары булып сал сәстәрен һыйпағанды айырым-асыҡ тойҙо шунда Фәрхинур, күңеленә һиллек, йәненә тыныслыҡ ҡунды.

Нуруллаһына барыһын да бәйнә-бәйнә һөйләне Фәрхинур, меңәрләгән көндәр, йоҡоһоҙ төндәр буйы иҫәпһеҙ-һанһыҙ ҡабатлаған хәбәрҙәренең бер һүҙен дә төшөрөп ҡалдырмаҫҡа тырышып теҙҙе:

– Балаларың һине, Аллаға шөкөр, ныҡ яратты. Теге бәйгенең иң ҙур бүләген тотҡан килеш тура айғырыңдың муйынынан ҡосоп төшкән берҙән-бер фотоһүрәтеңде ҙурайттырып, икеһенә лә айырым эшләтеп бирҙем. Үҙәктәре өҙөлөп һағынып китһәләр, атайым тураһында һөйлә әле, тип һорарҙар ине. Оҙон-оҙаҡ ҡышҡы төндәрҙә буран олоуына ҡолаҡ һалып әкиәт түгел, һинең турала тыңлап үҫтеләр. Ат өйрәткәндә ҡолап тишелгән башыңдағы яра эҙенән башлап, буранда юғалған ҡолоноңдо эҙләгәндә туңған аяғыңдың зәғиферәк булып ҡалған кескенә бармағына тиклем белә торғайнылар.

Һин киткәс тыуған Нурлығаяныбыҙ, ҡыҙым тыуһа ла, улым тыуһа ла, исемендә Нур булһын, тип әйткәйнең бит – апаһы Нурияға ҡарар ҙа: “Һин бәхетле, һин атамды күргәнһең”, – тигән булыр ине. Ә ҡыҙыбыҙ – ике йәшлек бала нимә иҫләһен инде – мин һөйләгәндән инде. – Эйе, атайымдың мине бейеккә-бейеккә ырғытҡанын иҫләйем. Ул ырғытып ебәрә, ә мин тамсы ла ҡурҡмайым, рәхәтләнеп сырылдап көләм. Шунан атайым көлә-көлә мине тотоп ала, – тип һөйләгән була. Ә Нурлығаяныбыҙ уға көнләшеп ҡарай ҙа: “Мин дә ҡурҡмаҫ инем”, – тиер ине.

– Кеше ҡаны, кеше рәнйеше, кеше ҡарғышы менән һуғарылған был тупраҡ аҫтында ятыуҙары ла еңел түгелдер, йөрәккенәм, – тип бышылданы Фәрхинур кеҫәһенән бер ус тупраҡ төйнәлгән ҡулъяулығын сығарып. – Тыуған ауылыңдың рәхмәт менән һуғарылған пак тупрағы ҡара гүреңде ҡотло итһен, – Ҡап-ҡара бай тупраҡты йәшел сирәмгә ҡәҙерләп таратты ла, ғәзизенең өҫтөнә ябылған затлы юрған һымаҡ һыйпап, уйға талып ултырҙы. – Биштәреңә тығырға онотоп ҡалдырған бер йомарлам кипкән ҡоротто ла алып килдем, Нурулла. Һине оҙатҡанда әсәйем алып килгәйне. Шул хатамды теше төшөп бөткәнсе онотторманы. “Кейәүем минең ҡыр сейәһенең япрағын һалып ҡайнатҡан ҡоротомдо һәләк ярата торғайны”, – тип гүр эйәһе булғансы маҡтанды.

Шул саҡ киҫәк кенә ҡара болоттан яуа башлаған ямғырҙың эре тамсыһы сикәһенә тамды.

– Кемебеҙ илай? – тип һораны Фәрхинур. – Һин илайһыңмы, йөрәккенәм? Әсәм йәнеме? Әллә үҙемме? Күктең үҙе сыҙамайынса йәш түгәме булмаһа?

Ҡапыл баш осонда сатыр хасил булғанға ҡалҡып ҡараны: теге немец егете олоғара ҡулсатырын асҡан икән. Ул арала өлкән генә немец әбейе ҡәберҙең икенсе яғына теҙләнде.

Фәрхинур үҙенең хәленә инеп, әрнеүен уртаҡлашып, аяп баҡҡан күҙҙәргә, фрау Зильберттың йылдар, ҡайғылар, тоҙло йәштәр уңдырған аҡһыл-зәңгәр күҙҙәренә, ҡараны ла ғүмер буйы сер уртаҡлашҡан әхирәте һымаҡ күреп:

– Яратам, тип әйтеп өлгөрмәгәйнем, – тине.

– Ә мин, яратам, тип ҡат-ҡат әйткәйнем дә бит, – тип бышылданы Эмма,- берәй игелекле әҙәм ер ҡуйынына һалмаһа, һөйәктәре ҡайҙалыр Мәскәү эргәһендә һаман аунап яталыр инде.

Алыҫ Башҡортостандан алып килеп ҡәбер сирәме өҫтөнә һибелгән ҡара тупраҡты һыйпап ҡара сатыр аҫтында ултырған был өлкән йәштәге ике ҡатынға ошо олоғара донъяла мөхәббәт менән яҡшылыҡтан башҡа бүлешергә бер нәмә лә кәрәкмәй ине. Ә ҡабат балҡып сыҡҡан ҡояштың шуҡ нурҙары, эргәләге ағастарҙың леперҙәгән япраҡтары, кемуҙарҙан һайраған ҡоштар, һөңгө кеүек тырпайып үҫкән үлән ҡыяҡтарында емелдәгән шаян ысыҡ тамсылары аша ошо ҡәберҙәрҙә ятҡан миллиондарса ҡорбандар һаман ялбара, оран һала:

Тереләр! Әле Ер йөҙөндә йәшәгәндәр! Тыныслыҡ һаҡланһын, кешеләр һәм халыҡтар араһында татыулыҡ булһын өсөн бөтөн булмышығыҙ, йәнегеҙ-тәнегеҙ менән тырышығыҙ!

Гөлсирә Ғиззәтуллина.