ЗАМАНЫНЫҢ УҠЫМЫШЛЫ КЕШЕҺЕ ӘХМӘТДИН АҠЪЮЛОВ

Быйыл декабрь айында Башҡортостан Диниә Назаратының ойошторолоуына 100 йыл тула. Республиканың Милли архивында ошо датаға бәйле материалдар менән танышҡанда, осраҡлы рәүештә генә, 1910-1911 йылдарҙағы быға тиклем билдәһеҙ документтарға юлыҡтым. Улар үрҙә телгә алынған атаҡлы хажи хәҙрәт Әхмәтбаҡый Аҡъюловтың өлкән улы Әхмәтдингә ҡағыла һәм уның Аҫҡар ауылы мәсете имамы булып эшләүе тураһында бәйән ителә. Оло Һүрәм йылғаһы буйында урынлашҡан был ауыл ул ваҡытта Ырымбур губернаһы Орск өйәҙенең 1-се Үҫәргән волосына ҡараған, бөгөн Ырымбур өлкәһенең Һарыҡташ районына инә. Быға тиклем Әхмәтдин олатайҙың Ҡарғалы мәҙрәсәһендә уҡыуы, Октябрь революцияһынан һуң Үргендә яуаплы ғына вазифалар башҡарыуы тураһында хәбәрҙар инем, ләкин дини эшмәкәрлеге тураһында бер кемдән бер нәмә лә ишетергә тура килмәгәйне.

2010 йылда Үргендә Әхмәтбаҡый хажи хәҙрәттең 150 йыллығы айҡанлы үткәрелгән ҙур сарала ҡатнашҡан балалары, ейән-ейәнсәрҙәренән дә был турала бер һүҙ ҙә булманы. Документтар менән танышҡас, хәҙер инде өлкән йәштәге ике улына һәм ауылыбыҙҙың киң мәғлүмәтле зыялыйы 93 йәштәге Зарипов Фәтих Хафиз улына мөрәжәғәт итеп, уларҙың да бер нәмә лә белмәүҙәрен асыҡланым. Тик ейәндәренең береһе, хәҙер Сибай ҡалаһында йәшәүсе Аҡъюлов Рәшит Рафиҡ улынан ғына ыңғай яуап алынды, уға был турала малай сағында уҡ атаһы менән әсәһе сер итеп кенә һөйләгән булған икән.

Әхмәтдин Аҡъюлов Аҫҡар мәсетендә 1910-1914 йылдарҙа имам вазифаһын башҡара. Уның ни өсөн Аҫҡарҙан китеүен Рәшит Рафиҡ улы ошолай аңлатты. Ауыл бәләкәй, халыҡ әҙ була, шул сәбәпле мәсеттә башҡа дин әһелдәре хеҙмәт итмәй, имам-хатибҡа аҙансы, мәзин вазифаларын, хужалыҡ эштәрен бер үҙенә алып барырға тура килә. Һөҙөмтәлә ул 4 йылдан имамлыҡты ҡалдыра.

Хәҙер инде архив материалдарына күҙ һалайыҡ. 1910 йылдың 14 июне менән даталанған 1-се документ Ырымбур губерна идаралығы тарафынан бирелгән. Ул – Аҫҡар ауылы мәсете имамы вазифаһына һайланған Әхмәтдин Аҡъюловҡа, Өфө ҡалаһында урынлашҡан мосолмандарҙың Диниә назаратына барып, ислам дине ҡағиҙәләрен белеү буйынса имтихандар тапшырыуға хоҡуҡ биреүсе танытма. Унда шулай уҡ Диниә назаратына имтихан һөҙөмтәләрен губерна идаралығына еткерергә ҡушыла. Бындай рөхсәт, власть даирәләре тикшеүенән һуң, тик ышаныслы тип табылған дин әһелдәренә генә бирелгән. Мәсет имамы вазифаһына һайланып та, ошондай рөхсәткә эйә булмаусылар йәки имтихандарҙы тапшыра алмаусылар вазифаларын ҡалдырырға мәжбүр булғандар.

2-се документта Әхмәтдин Аҡъюловтың 1910 йылдың 3 октябрендә имтихандарҙы уңышлы тапшырып, имам-хатип һәм мөғәллим вазифаларына лайыҡлы булыуы тураһында белдерелә. Имтихан комиссияһының ҡарары Диниә назаратының ул ваҡыттағы мөфтийе Мөхәмәтйәр Солтановтың ҡултамғаһы менән губерна идаралығына ебәрелә.

Һуңғы документ 1911 йылдың 20 ғинуарында Ырымбур губерна идаралығы тарафынан башҡорт Әхмәтдин Әхмәтбаҡый улы Аҡъюловтың Аҫҡар мәсете имамы һәм мөғәллим итеп раҫланыуы тураһында бәйән итә. Әйтергә кәрәк, бөтә мәсеттәрҙең һайланған имамдары ла раҫланыуға тиклем ошондай еңел булмаған һәм бик мәшәҡәтле процедураны үтергә тейеш булған. Орск өйәҙе ауылдарынан уртаса 400-700 саҡрымда ятҡан Өфө ҡалаһына барып ҡайтыу үҙе генә күпме ваҡыт һәм сығымдар талап иткәнен бөгөн күҙ алдына килтереүе лә ҡыйын. Шул осор дин әһелдәренең үҙҙәре өсөн генә түгел, ә ябай халыҡ мәнфәғәтенән сығып, ошондай ауырлыҡтар кисереүе оло ихтирамға лайыҡ.

Үргенгә ҡайтҡас, Әхмәтдин үҙенең хужалығын алып бара. Башҡаса имамлыҡҡа тотонмай, ауылда атаһы асҡан мәҙрәсә эшләһә лә, мөғәллимлек менән дә шөғөлләнмәй. Уның был аҙымға барыу сәбәптәре тураһында хәҙер фараз ҡылырға ғына ҡала... Ә бына төплө белемле булыуы тураһында иҫтәлектәр һаҡланған. Ғәрәпсә һәйбәт уҡып-яҙыуы менән бер рәттән, ул урыҫ грамотаһын да яҡшы белгән. Үткән быуаттың 20-се йылдарында Әхмәтдин ауылдағы кооператив лавкаһында һатыусы булып эшләй. 30-сы йылдарҙа Үрген ауыл Советында эштәр башҡарыусы була. Заманына күрә ауылда был дәрәжә абруйлы һанала, совет власының вәкиле тип күреп, уларға ҙур ихтирам менән ҡарағандар. Әхмәтдингә халыҡ араһында күп йөрөргә тура килә. Аяғында сандали, ялан баш, ә кепкаһы урта биленән тотоп алынған килеш һәр саҡ ҡулда булған бик еңел кәүҙәле кеше ине, тип хәтерләйҙәр уны өлкәндәр.

Ул шиғырҙар яҙыу менән мауыҡҡан, халыҡ хәтерендә һаҡланып ҡалғандарының бер-нисәһенән өҙөктәр тәҡдим итәбеҙ.

Бригадир Ишмырҙа Хәсәновҡа арналғаны:

Үрген ауылынан Вәлиулла Аҙнабаев тигән кеше вафат булғас, ҡатыны Фәрхиямал, улым Әхмәт бәләкәй генә көйө атайһыҙ ҡалды, нисек көн итәр инде, тип илай икән. Быны ишеткән Әхмәтдин шунда уҡ шиғыр сығара.

Беҙҙең ауылда әбей бар,

Өс тин тапһа мал итәр.

Хафаланма, Фәрхи әбей,

Һинең улың көн итәр.

Элек-электән Үргендә кешеләргә ҡушамат тағыу көслө була. Бер осорҙа йәшәгән Әхмәттәр генә лә “Бүре”, ”Дөлдөл”, “Аҡъюл” һ.б. тип йөрөтөлә. Малайға ҡушамат йәбешә лә ҡуя, ғүмере буйы “Көнитәр” Әхмәт булып йөрөй. Ысынлап та ул, донъя ауырлыҡтарына бирешмәй, ир ҡорона инә, 30-сы йылдарҙа “Ҡыҙыл таң” колхозының алмаштырғыһыҙ бригадиры була, хатта бер-нисә йыл Иҙәш ауылында колхоз рәйесе вазифаһын башҡара. Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәрендә үк фронтҡа алынып, Мәскәүҙе обороналау өсөн барған ҡаты һуғыштарҙа 1941 йылдың декабрендә батырҙарса һәләк була.

Колхоз тормошона арналған шиғри юлдар:

Ошо һәм башҡа шиғырҙарын халыҡ яттан һөйләп йөрөй, комсомолец йәштәр концерт-спектаклдәр ҡуйғанда файҙаланалар. Берәү ҙә уларҙа хилафлыҡ күрмәй.

Ләкин ҡәһәрле 1937 йылдың август айында Әхмәтдин Аҡъюловты район үҙәгенә урындағы НКВД бүлеге саҡырта һәм бик оҙаҡ һорау алғандан һуң, иртәгәһенә тағы килергә тип, ҡайтарып торалар. Һорау алғанда, колхоз ҡоролошона ҡаршы тип табылған шиғырҙар менән бергә, 1936 йылда үлгән атаһы һәм үҙенең имамлыҡ эшмәкәрлеге тураһында ғәйепләүҙәрҙең булыуы ла шик тыуҙырмай. Быға тиклем ауырыуҙың нимә икәнен дә белмәгән һап- һау ир, ҡайтыу менән түшәккә ауа һәм илле йәшенә лә етмәй, иртәгеһенә вафат була. Ваҡытһыҙ үлеме менән ул үҙен золом йәберләүҙәренән, ә ғаиләһен нахаҡҡа рәнйетеүҙәрҙән ҡотҡара. Ләкин уларға барыбер Әхмәтбаҡый хажи хәҙрәттең башҡа балалары, ейән-ейәнсәрҙәре кеүек ҡырын ҡараш, ауыр һүҙҙәрҙе оҙаҡ йылдар күп татырға тура килә әле.

Әхмәтдиндең ҡатыны Хәтирә – Яманболаҡ (хәҙерге Яңы Себенле) ауылынан заманының бик хәлле кешеһе Түләбаев Йыһангирҙең ҡыҙы. Ун бер балалы ғаиләлә үҫкән ҡыҙ егәрле, сабыр, йомарт һәм ҡул эштәренә оҫта була. Хәтирә үҙенең теген машинаһы менән Үрген халҡына күп хеҙмәт күрһәтә. Был кәсебе ире үлгәндә әле береһе лә балиғ булмаған дүрт балаһын тәрбиәләп үҫтереүгә ныҡ ярҙам итә.

Аҡъюловтарҙың өлкән ҡыҙҙары Сәйҙә апай ғүмер буйы Баймаҡ районы мәктәптәрендә эшләп, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы исеменә лайыҡ булды.

1926 йылғы Рафиҡ ағай, йәшенә ике йыл өҫтәп,1942 йылда 16 йәштә үҙе теләп фронтҡа китә. 1945 йылдың апрелендә Берлин операцияһының тәүге көнөндә үк ҡаты яраланып, егерме көн госпиталдә иҫенә килә алмай ята. Һуғыштан беренсе төркөм инвалиды булып ҡайтһа ла, колхозда бухгалтер булып эшләй. Улар ҡатыны Зәкиә Ағзам ҡыҙы менән туғыҙ балаға ғүмер бирҙеләр. Рафиҡ ағай 1965 йылда 39 йәшендә вафат булғанда, кинйә ҡыҙҙары Сәкинә тыумай ҙа ҡала. Өлкән ҡыҙҙары Зифа Рафиҡ ҡыҙы районда ғына түгел, республикала билдәле шәхес ине. 25 йәшендә мәктәп директоры, 27 йәшендә район мәғариф бүлеге мөдире вазифаларына тәғәйенләнеп, бик уңышлы эшләне. Артабан биология фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә эйә булып, оҙаҡ йылдар Башҡортостан ауыл хужалығы институтында уҡытты, күп яҡташтарына юғары белем алырға ярҙам итте, әүҙем йәмәғәтсе булды.

Икенсе улдары Ләмиҡ ағай политехник институт тамамлап, Магнитогорск металлургия комбинатында инженер–энергетик булып эшләне.

Атаһынан 40 көнлөк булып ҡалған кинйә малай Рафаэль педагогия институтын тамамлап, Йылайыр районы Юлдыбай урта мәктәбендә математика фәненән уҡытты. Ул РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы.

Шулай итеп, бөтә балалар ҙа ата–бабаларынан күскән һәләттәрен үҫтереп, лайыҡлы тормош юлы үттеләр. Бында кеше яҙмыштарына битараф булмаған совет йәмғиәтенең дә өлөшө баһалап бөткөһөҙ. Тик балаларының уңыштарын аталарының ғына күрә алмауы үкенес.

Әхмәтдин Аҡъюлов ҡулға алынып төрмәләрҙә ултырманы, ауыр михнәттәрҙән ҡотолоп ҡалды. Ләкин уны, документтар буйынса булмаһа ла, золом ҡорбаны тип әйтергә тулы нигеҙ бар.