Сығышы менән беҙҙең райондан – Ҡужабаҡ ауылынан булған, инде күптән Татарстанда, Яр Саллы ҡалаһында төпләнгән Юлай ағай менән яңыраҡ таныштыҡ. Ул редакцияға шылтыратты һәм өс йыл элек үҙҙәренең “Вечерние Челны” ҡала гәзитендә сыҡҡан «Письма с фронта дошли до сына спустя 70 лет” тигән мәҡәләне беҙҙең ”районка”ла күрергә теләүен әйтте.

– Гәзит менән бергә атайымдың фронттан яҙған хаттарын да һалам, бәлки, уҡый алырһығыҙ. Юғиһә, бында ул латинса яҙыуҙы таныған кеше табылманы, кемдәргә генә мөрәжәғәт итеп ҡараманыҡ, хатта дарыуханала эшләүселәргә лә өндәштек, тик һөҙөмтә булманы, – тип үтенесен дә белдерҙе алыҫтағы яҡташыбыҙ.

Бер аҙнанан ул ебәргән хатты алдыҡ та. Ағайҙың һорауы буйынса “Вечерние Челны” гәзитендә 2015 йылда баҫылған мәҡәләне бер аҙ ҡыҫҡартып һеҙҙең иғтибарға тәҡдим итәбеҙ:

Атайының фронттан яҙған хаттарын 70 йылдан һуң алған

Ваҡыт үтеү менән һарғайып таушалған хаттар айырым-айырым файлға һалынып, папкаға тупланған. 77 йәшлек Юлай Һибәтуллин уларҙы иғтибарлап ҡарай, “ут эсенән атайым ниҙәр яҙҙы икән?” тип ят яҙыуҙы аңларға тырыша. Тик хәрефтәр таныш түгел.

Юлай Рәшит улы атаһы хаҡында бөтөнләй бер нәмә лә белмәй тиерлек. 1941 йылда, уға өс кенә йәш булған саҡта, атаһын һуғышҡа алалар. Байтаҡ ваҡыт хәбәрһеҙ юғалған тип иҫәпләнә. Тик 1979 йылда Юлай Рәшит улының өлкән ҡыҙы Флүзә ҡартаһының һәләк булыуын асыҡлай.

– Ҡыҙыма 14 йәш ине, ҡартайым тураһында барыбер мәғлүмәт табам, тип өҙмәне лә ҡуйманы, – тип һөйләй Юлай Һибәтуллин. – Ул ҡайҙа ғына мөрәжәғәт итмәне, эҙәрмәндәргә, военкоматтарға яҙҙы, тик бер ни ҙә белә алманыҡ.

Һәләк булған урыны табыла

Шулай ҙа, эҙләгән – таба, тигәндәй, 1979 йылда аныҡ яуап алалар: “Ҡартайығыҙ сержант Һибәтуллин Рәшит Абдулла улы, 10-сы гвардия армияһының 206-сы гвардия айырым ротаһының отделение командиры, 1944 йылдың 17 мартында һәләк булған һәм Калининград өлкәһе Пустошка районының Танаево ауылынан 50 м көньяҡта ерләнгән”.

Пустошка хәрби комиссариаты 82-се йылда, һәләк булған яугирҙәрҙең һөйәктәре Пустошка ҡалаһының туғандар ҡәберлегенә күсерелде, тип хәбәр итә. “Әгәр ҡартайығыҙҙың ҡәберен барып күреү мөмкинлеге тыуһа, Һеҙгә Мәскәүгә килергә, унан Мәскәү –Рига поезына ултырып, Пустошка станцияһына тиклем барырға кәрәк”, – тип яҙа ул саҡта майор Колосовский.

2008 йылда Юлай ағайҙың улы Ренат ҡартаһының ҡәберен барып күреү мөмкинлегенә эйә була.

Ренатты бик ихлас ҡаршылайҙар. Ә ҡала күренештәре Яр Саллынан килгән ҡунаҡты таң ҡалдыра.

– Траншеялар, блиндаждар – әйтерһең дә, кино төшөрөү өсөн яңы ғына ҡаҙып сыҡҡандар, хет хәҙер артиллерия расчеттарын урынлаштыр. Великая йылғаһы яры буйлап һуҡмаҡ һуҙыла – ҡасандыр унан һалдаттар үтһә, хәҙер иһә ябай кешеләр йөрөй.

Әлмисаҡтан хаттар

2015 йылдың мартында, Рәшит Һибәтуллин һәләк булғандан һуң 71 йыл үткәс, Башҡортостан ауылдарының береһендә һандыҡ төбөндә өскөл хаттар табыла.

– Сыбыҡ осо туғаныбыҙ беҙҙең менән бәйләнешкә сыҡты: Күгәрсен районы Ай-һай Мөрсәләй ауылында атайымдың бер туған апаһы йәшәгән була, уның Рәшит исемле улының ҡыҙы мине эҙләп тапты. Нисәмә йылдан һуң хаттарға ул юлыҡҡан икән.

Хаттарҙың бер нисәүһе Юлай Һибәтуллинға килеп еткән, тик ул уҡый алмай – хаттар латинса яҙылған.

Алфавит ҡаршылыҡтары

Әле ғаилә хаттарҙы аңларға тырыша. Латинса-татарса сағыштырма алфавитын да төҙөгәндәр, тик әллә ни фәтүә булмаған. Белгес кәрәк.

Ҡазан федераль университетының татар филологияһы факультетында беҙгә ярҙам итә алманылар. Кафедра доценты Айгөл Мөхәмәтйәнова бындай үтенес менән тәүгә мөрәжәғәт итеүҙәрен әйтте...”

Йөкмәткеһенән күренеүенсә, яугир хаттары бығаса аралашып йәшәмәгән туғандарҙы яҡынайтҡан. Хаттарҙы табып, Юлай ағайға тапшырған Миңзәлә апай Кәримова менән беҙ ҙә бәйләнеш булдырҙыҡ. Ул хаттар бығаса ҡайҙа һаҡланған? Оҙаҡ көттөргән Еңеү көнө килгәс, берәм-һәрәм тыуған яҡтарына ҡайта башлаған фронтовиктарҙы “Был минең атайым түгелме? Атай ниндәй була икән?” тип күҙәткән, атаһының төҫөн дә күрмәйенсә, буй еткереп, уны ғүмер буйы зарығып көткән Юлай ағайға ниңә шулай һуңлап тапшырылған? Һорауҙар күп ине. Миңзәлә апай асыҡ кеше булып сыҡты. “Ул хаттар инәйемә адресланған була. Инәйем олоғайғас, 2008 йылда уны Ай-һай Мөрсәләйҙән үҙебеҙгә Мораҡҡа күсереп алып ҡайттыҡ. Ҡомартҡылары ҡәҙерләп һаҡланған килен һандығы ла үҙе менән бит инде. Шулай бер көндө әйберҙәрен тәңкләп-таҫлап һалып ултырғанда, бер төргәк килеп сыҡты. Асып ҡараһам – хаттар! Тик латинса яҙылған булғас, уҡыуы ҡыйын, аңлашылып бөтмәй. Кеше исемдәрен генә уҡып булды. Былары Рәшит ағайҙың инәйемә яҙған хаттары шикелле, тип уйлап, улын эҙләп табырға булдым. Аралашып йәшәмәһәк тә уның бер бөртөк кенә балаһы – Юлай ағай барлығын ишетеп белә инем. “Бәйләнештә” социаль селтәрендә уны эҙләп табыуы ҡыйын булманы. Бына шулай хәбәрләшеп киттек, атайының хаттарын уға ебәрҙем…”

Бер-икәүһе беҙгә лә килеп иреште. Әйткәндәй, уларҙы уҡыу беҙгә һис ҡыйынлыҡ тыуҙырманы. Башҡорт яугиренең хаттарын уҡып аңлау өсөн латинсаны таныу ғына етмәй, мотлаҡ башҡорт булырға кәрәк шул.

Дары еҫе аңҡып торған юлдарҙа – һуғыш тыны

Быуындарҙы тоташтыра

Өскөл хаттар… Ут эсенән яҙылған, дары еҫе һеңгән, һарғайып, күп уҡыуҙан таушалып бөткән фронт хаттары. Уларҙа – уйланыуҙар, тетрәнеүҙәр, яҡындары өсөн борсолоуҙар. Яҡындарынан хат алғас, һөйөнөсөн нисек белдерә ул: “күңел шат булды”. Ә хаттар оҙаҡлаһа, “минең эс бошоп ятҡан ваҡытта ил яғы ҡараңғы булып тора”, – тип кисерешен ябай һүҙҙәр менән теүәл, дөрөҫ итеп белдерә. Хаттар ябай ғына һүҙҙәрҙән торһа ла, үткән быуын менән хәҙерге быуынды тоташтыра, ҡаһарман олатай-ҡартайҙарыбыҙҙың илебеҙ азатлығы өсөн көрәш юлын сағылдыра. Фронттан яҙылған хаттар – оло көскә эйә документ. Дары еҫе аңҡып торған юлдарҙа – һуғыш тыны, окоп тормошоноң ауырлығы, һалдат йөрәгендәге һөйөү һәм еңеүгә оло өмөт...