УПҠЫН (хикәйә)

…Йәмил оҙаҡҡа һуҙылған командировкаһын тамамлап, тыуған яғына ҡайтырға сыҡты. Тәүҙә поезда, унан һуң автобус менән ауылына ҡайтып төштө. Иң тәүге йорт, атай йорто. Унда һуғылмай китеү мөмкин түгел, әсәкәйе көтә уны. Ана, килеп инеү менән ҡолас йәйеп ҡаршы алды. Хәлдәрен һорашып, улын сабый балаларҙан кәм күрмәй башынан һыйпап, арҡаһынан дөпөлдәтеп яратып алды. "Айнанайым, юлда йонсоғанһыңдыр, арыуың күҙҙәреңә төшкән, килен мунса яҡҡандыр, аяҡтарыңды нығыраҡ сап, яңаҡтарың эскә төшкән, ҡырҙа һинең тамағыңды кем уйлаһын, киленгә әйтәм әле, көн дә һурпа бешереп эсерһен". – Ҡайғыртыусан һүҙҙәре менән әсәһе улына һөйләргә ирек тә бирмәне. Үҙе һәләт кенә өҫтәлен дә йәйеп өлгөрҙө.

Йәмил үҙе өс балаһына атай булһа ла, әсәһе янында ниндәй рәхәт, бер аҙ балалыҡҡа ҡайтып иркәләнеп тә алды. Ваҡыт үтә генә. Ана бит, көн кискә лә ауҙы. Үҙ йорттарына ҡарай атланы. Ҡапыл һулаҡай яҡ түше аҫтында нимәлер сәнсеп алды. Йөрәкһеп, һағынып ҡайтып килгәнгә ауыртып алғандыр, тип уйланы ир. "Сит ерҙә солтан булғансы, үҙ ереңдә олтан бул", – тип бушҡа әйтмәгәндәрҙер инде боронғолар. Эйе, күп йөрөлдө Йәмилгә лә оҙон аҡса артынан ҡыуалап, ун һигеҙ йыл. Тәүҙә йорт күтәрәм, унан һуң балалар үҫтерәм, уҡытам, ауыл ерендә бесән эшләргә тимер аты ла кәрәк, өр-яңы автомобилен дә алды. Өй эсе шарттары ҡаланыҡынан бер ҙә ҡалышмай, эҫе һыуы ағып тора, ҡапыл ғына йыуынып сығырға душы ла бар. Аҡсаһын алып ҡайтып торҙо, юҡ-барға сарыф итмәне. Тәмәкеһен ташланы. Эше лә ауыр ине. Ситтә йөрөһә лә, күңеле менән һәр ваҡыт өйөндә булды. Ҡатыны, өйләнешкәс, өс йыл ғына күрше ауылда һатыусы булып эшләне лә "өйҙә балаларҙы ҡарарға кеше юҡ", тип эшен ташланы. Үҙен көтәләрҙер, өйөндә ут балҡып тора.

Күтәрмәгә баҫтым тигәндә генә, ҡапыл ишек асылып китте, ҡыҙы, Вәсиләһе, атаһын күреп: "Урра, атай ҡайтты!" – тип, яҡынының ҡосағына сумды. Ҡыҙыҡайын күтәргән килеш эскә үтте Йәмил. Икенсе бүлмәнән ҡаршы сыға килеп, ҡатыны иренә ҡысҡырып ебәрҙе:

– Һинең үҙ өйөң юҡмы тура ҡайтырға, әсәңә эшләгән хаҡыңдың отчетын биреп, яртыһын ҡалдырып ҡайттыңмы, тамағың туҡтыр, күрше Гәрәй давну отчет бирҙе инде, сәғәт нисәлә ҡайтып, әсәңә инеп барғаныңды!

Иренең асыуы килде:

– Туҡта әле, Сәлимә, ниңә һин юҡтан ғына тауыш сығараһың? Эйе, индем, хәлен белдем, сәйен эстем, һуң бит ул минең яҡын кешем, әсәм, нисек уның өйөн үтеп китәйем, ул бит тәҙрәнән ҡарап көтөп ултыра. “Хәлең нисек, иҫән-һау ҡайттыңмы?” – тип һорау юҡ, инер-инмәҫтән ҡысҡыраһың, бер нисә ай үтте тип, сит кешегә әйләндемме һиңә. – Аҙаҡҡы һүҙҙәре нисектер тыныс, ҡарлыҡҡан һымаҡ килеп сыҡты. Ҡапыл өйҙә һауа етмәгән төҫлө булып китте Йәмилгә. Тышҡа сыҡты, бөтә тәне буйлап һыуыҡ ток үтеп киткән һымаҡ булды. Өшөп, ҡалтырана башланы. "Их ошо ваҡытта тәмәкеһе булһа, юҡ бит, бәлки әҙерәк тынысланып алыр ине”. Күпме торғандыр, ныҡ өшөнө, кире өйгә инде. Балалар кемеһе телевизор ҡарай, дәрес әҙерләй. Аталарының сумкаһын асып күстәнәс, бүләктәрен алып үҙ-ара бүлешкәндәр инде. Ҡатыны урынды айырым һалды. Ир өндәшмәне, тағы берәй нимә әйтһә, талашып китерҙәр. Арыттырған икән, күҙҙәрен йомдо. Яҡындарыңдан айырылып йыраҡта йөрөһәң, үҙең сит кеше булып китәһең икән.

Эштәге режим буйынса иртүк торҙо. Мал ҡарарға юҡ, үҙе өйҙә тормағас, төптән эреһен дә, ваҡ малын да бөтөрҙөләр. Йорттоң тирә-яғын ҡарап инәйем тип, тышҡа сыҡты. Кисә ауыртҡан ере бөгөн тағы ныҡ итеп сәнсеп алды. Тыны ҡыҫылды. "Был нимә булды?" – тип шул ерен ҡулы менән тотоп өйгә инде. Юҡ, баҫылырға уйламай. “Тиҙ ярҙам” машинаһын саҡыртып, район дауаханаһына алып киттеләр. "Еңелсә инфаркт кисергәнһең", – тинеләр аҡ халатлылар. Йәмилде ун ике көн дауаланғандан һуң, кире өйөнә ҡайтарҙылар. Сыҡҡан саҡта оло ғына табип ағай: "Ҡустым, кәңәш итеп әйтәм, аҡса ғүмерҙә лә етмәй, һаулығыңды һаҡла, әгәр һаулығың булмаһа, һин бер кемгә лә кәрәк түгелһең, йөрәк менән не шути", – тине бармағын янап.

Улай уҡ хәлгә барып етермен тип уйламаны ир. Яҙып биргән дарыуҙарын алып, өйөндә бер ай ҙа булманы, Йәмил кире эшенә китте. Барып етеп, ун көн эшләнеме-юҡмы, кире дауаханаға эләкте. Инде ауырыу сәбәпле, "эшкә яраҡһыҙ" тип ҡағыҙ тотторҙолар. Еңелерәк эш булмаҫмы икән, тип дуҫтарына шылтыратып ҡараны. Булһа ла, етәкселәр: "Брат, извини, бер-бер хәл булһа, һинең өсөн яуап бирмәйбеҙ”, – тине.

Ҡасан документтарын юллағансы, бер ай үтеп тә китте, ҡабат ауылына ҡайтты. Йәмилде Сәлимәһе ишектән үк индермәне. Ишек төбөнә кейем-һалымын сығарып ырғытты. "Миңә әрәмтамаҡ кәрәкмәй, бар әсәңә ҡайтып йәшә!" – тип ҡысҡырҙы. Гүйә, юха йылан ыҫылданы. Әсәһен төнөн ҡурҡытмайым әле тип, кәрәкле кейемдәрен генә алып, дуҫы Саматҡа китте. Хәлен аңлатҡас, дуҫы бот сабып аптыраны. "Бына, баштан шаштырҙың һин уны, аҡса эсендә йөҙә генә бит. Хәҙер ул бисә хатта беҙҙе лә танымай, танауын өҫкә күтәреп үтеп китә, ну, башҡа әйтерлек һүҙем юҡ, дилбәгәңде оҙон ебәрҙең, хәҙер тота алмайһың, күрҙеңме, уға һин кәрәкмәйһең, аҡса, аҡса кәрәк хәҙер, – “тфү” тип төкөрҙө лә йәне көйөп ултырған еренән тороп уҡ китте. – Әҙерәк һиңә лә ирҙәрсә саңын ҡағып алыр кәрәк ине!” – һаман ярһыны дуҫы. Йәмил дуҫының өй буйлап тегеләй-былай йөрөгәненә башы әйләнеп киттеме, "Ҡуй, Самат, урыныңа ултыр әле, мин ауылда ҡалмаҫмын, ҡабат яҡыныраҡ ҡала тирәһенән эш эҙләп ҡарайым, йән биргәнгә, йүн бирә тиҙәр бит, оялмай, ир башым менән әсәйемдең бер пенсияһына ҡарап ятмаҫмын", – тине.

Шулай итте лә. Иртәгеһенә үк ауылдан сығып та китте. Ҡатыны, шуны ғына көткәндәй, үҙенән ете йәшкә кесе бер ирҙе индереп алды. Ике малайы уҡып бөтөп, ситкә китте. Ҡыҙы ауыл мәктәбендә уҡыуын дауам итте. Йәмил китеп йыл да үтмәне, әсәһен ерләне. Ҡыҙын күрәм тип өйөнә барҙы, ҡатыны теге ир алдында һығылып-бөгөлөп кенә тора. "Сволочь, минең менән йәшәгәндә бер ҙә улай түгел ине!"– тип уйланы Йәмил үртәнеп. Алыштырып ҡуйғандармы ни ҡатынын. Элеккесә уға ҡарата бер ниндәй ҙә иғтибар юҡ был йортта. Такси саҡыртып, килгән еренә кире китте Йәмил.

Ир танышлыҡ буйынса ҡарауылсы булып урынлашты. Һаман ҡатынының: "Миңә әрәмтамаҡтар кәрәкмәй!" – тигән һүҙе иҫенә төшөп, йөрәген ҡыйнаны. Уның алдында ул бер меҫкен ир булып сыҡты түгелме. Ике яҡ килешеп, айырылышыуға ғариза яҙҙылар. Донъя бүлешкәндә Йәмил бер нәмәһен дә алманы, "Балаларға булһын, минең күпме генә ғүмерем ҡалған тиһең", – тине. Бисәһе ирен сите менән генә мыҫҡыллы йылмайып, “эшләгән аҡсаһын үҙенә йыймаған тиһеңме ул, шуға ла эре сирттереп тора инде", –тине. Ир ҡаршы бер һүҙ ҙә өндәшмәне, кепкаһын башына батыра биреп кейҙе лә, ҡулын һелтәп сығып китте. Бәлки, һуңғы хушлашыуы ла ошо булғандыр. Йәмил бер туған апаһы Нәсимәләрҙә торҙо. Ул да кесе улы Вәсим менән генә донъя көтә. "Өй ҙур, ситтә йөрөмә, ҡасан көсләнеп киткәнсе миндә йәшә", – тине апаһы. Нәсимә ҡустыһын шул тиклем йәлләй ине: "Үҙе һалған өйҙә рәхәтләнеп йәшәй ҙә алманы, сит-яттарҙы хужа иттерҙе, бигерәк эскерһеҙ, тыныс кеше булыр икән".

Ҡапыл көндәр боҙолоп, ҡойоп йәшенле ямғыр яуырға тотондо. Бер аҙнанан Йәмилгә күңелһеҙ хәбәр килде: "Сәлимәләрҙең өйөнә йәшенле ут ҡапҡан, яртыһы янып бөткән ерҙән ауылдаштары саҡ һүндереп алып ҡалған". Иргә өй түгел, балалары, ҡатыны ҡыҙғаныс ине. "Яндарына ҡайтырға, берәй нисек ярҙам итергә кәрәк, әҙ булһа ла шуларға тип йыйған аҡсаһы бар".

Һәләт кенә өҫтөнә йылы кейемдәрен кейҙе лә автобус туҡталышына йүгерҙе. Ҡабат йөрәге сәнсеп ҡуйҙы: "Йүгергәнгәлер, хәҙер баҫыла ул", – тип үҙ-үҙен йыуатып ергә сүгәләне. Кемеһелер килеп: "Мужчина, вам плохо?"-тип һораны. Ир “юҡ" тигәнде аңлатып, башын сайҡаны. Күҙен асҡанда, янында торған шәфҡәт туташы: "Ағай, саҡ һуңламаныҡ бит, тегендә китеп бара инең инде", – тине. Йәмил ике көн тормаҫтан йоҡланы. Укол ҡаҙап киткәндәрен дә һиҙмәне. Һаташа башланы. Ауылға ҡарай юлын дауам итә. Яр ситенә килеп сыҡты! Ә аҫта упҡын. Туҡта, упҡын эсенә төшөп бара түгелме? Тау башында Сәлимәһе тора. Ҡотҡарығыҙ! Нишләп ишетмәй уныһы? Зинһар, ҡулыңды бирсе! Түбәнгә тәгәрәйем бит! Шул ваҡыт ҡатыны ҡулын һуҙа. Әллә тартып сығармаҡсы?Тик буйы ғына етмәй шул. Йәмилде упҡын үҙ ҡосағына алды. Иртәгеһен Нәсимә апаһы, улдары уның һыуынған кәүҙәһен ҡосаҡлап илайҙар ине…