Тәңре өрөк ҡапҡанда. Башы. Мөнир Ҡунафин.

Ничего не ответил Бог. Только положил Человеку в ладонь оставшийся кусочек глины.

Фәйрүзә һуңғы мәлдә бөтөнләй хәлдән тайҙы. Ашҡаҙан, тағы ла әлеге ашҡаҙан. Әсәһен дә, олатаһын да, иң оло ағаһын да алып киткән ашҡаҙан. Әсәһе алтмыш һигеҙҙә хушлашҡайны яҡты донъя менән, ә уға ни бары алтмыш дүрт кенә. Әсәһе йәшенә етергә әле ярты тиҫтә ғүмер бар. Иртәрәк йәбеште түгелме был яман шеш. Врачтар ҡалай ғына йәшерергә тырышһа ла, үҙе лә һиҙенгәйне шул. Айҙан ашыу район дауаханаһында ятыуы бушҡа тиһеңме? Ашауын ашаған да кеүек, тик телең осо нимә ҡапҡанды ла тоймағас һуң? Шаулап ултырған имән әле һин, йәшен дә алмай, һыуыҡҡа ла бирешерлек түгелһең, тип таныш врачы тынысландырған була ла, тик күңеле тәненән алда һүнмәһен тип өмөтләндереүе генәлер шу-ул. Ысынын әйткән әҙәм ҡатындарҙы имәнгә тиңләр инеме, һантый, ғәҙәттә нескә билле талға оҡшаталар, йә ҡайындай ҡупшыһың, тиҙәр бит. Холҡо менән имәндәй ҡаты, ныҡ, һыҙланыуҙарына түҙер был, тиеүелер. Аңлай, барыһын да аңлай Фәйрүзә. Үҙе түҙер ул, сыҙар, ҡапыл ғына һынмаҫ. Ә бына Мәргәне, Мәргәне һуң? Унһыҙ бер көн дә тора алмаясаҡ бит ул. Кендеге менән йәбешкән ул Фәйрүзәгә. Әле ауылдан дауаханаға килеп йөрөгәнендә лә, балауыҙ һығып уҡ ултырмаһа ла, күҙе тулы һағыш ине, тиҙерәк ҡайт инде, һыйырың да һағынған, тәҙрә төптәрендә гөл-сәскәләрең баш ҡалҡыта алмай илай, самауырың телһеҙ ҡалды бөтөнләй, тип һамаҡлағаны бына һаман ҡолаҡ төбөндә. Тик үҙе һере, мин дә һағындым, тип әйтергә теле әйләнмәй. Белә уны Фәйрүзә, яғымлы һүҙ әйткеһе килһә, балалар һымаҡ ҡулы менән башын һыйпай башлай. Әле лә шулай, оҙаҡ үҙ башын үҙе һыйпап ултырҙы. Тик йөрәккә шифа булырҙай һүҙен генә ҡыҙғанды. Юҡ ҡыҙғанманы ул, ирҙең теленән сығыр татлы тойғоһо күҙҙәрендәге моңло ҡарашы аша Фәйрүзәнең йөрәгенә киреһенсә ауыр уй булып ятты: «Минән ҡалһа, нишләр был бахырҡай?»

Уй, өйөн һағынып ҡайтты Фәйрүзә. Һәр нәмә һағындырған кеүек булһа ла, тәүҙә өй эсе һыуыҡ һымаҡ, түбәләге лампочкалар һүрән янған кеүек тойолдо. Мәргән мейес тултырып ут яғып ебәрһә лә, берауыҡ һаман йылына алмай бер булды. Күңелендәге шик-шөбһәһе бар тәнен дерелдәтә ине, буғай. Самауыры ҡайнап сыҡҡансы тәүҙә яйлап ҡына гөлдәренә һыу һибеп сыҡты. Уларҙың хәлен белеште, эй ғүмеркәйҙә-әре тип, һарғайған япраҡтарҙы ҡайсы менән ипләп кенә ҡырҡты. Өйҙәге тынлыҡты Мәргәндең ғыжылдап йүткергән тауышы ғына боҙғоланы. «Мин юҡта үҙен йүнләп ҡарамағандыр ҙа, ана, тамағына ла бәргән, ней тәмәкеһен ташламай, йүләр,» – тип эстән генә һуҡранып та ҡуйҙы.

Сәйҙе тәүҙә тауыш-тынһыҙ ғына эстеләр. Мәргәндең сабыйҙарса балҡып торған күҙҙәре генә табынға йәм өҫтәгәндәй булды. «Минең ҡайтыуыма һөйөнгән булып ултырыуылыр инде, ғәрипкәйемдең, оҙаҡламай яңғыҙы ҡаласаҡ, уй, ниндәй һынауҙар көтәсәген белмәй әле бахырым», – тип уйлап ултырҙы Фәйрүзә. Икенсе сынаяғын эсеп бөткәс, тирләп китеп, иңендәге шәлен һалды. Йөҙө алһыуланды, күҙенә нур ингәндәй булды уның. Уңарса булмай, ҡатынының уйсан йөҙөнә беленер-беленмәҫ кенә яҡтылыҡ-йылылыҡ ятҡанын күреп, Мәргән дә телгә килде:

– Ҡалай сәй килеште, һин юҡта тәме лә, өҫтәлдең йәме лә юҡ ине, ай бөгөн килеште, эсеп туйып булмай ҙаһа. Йүткереү ҙә томаланғандай булды. Ҡушҡайын яланынан йыйып алып ҡайтҡан мәтрүшкә-фәләнде бешергәйнем, тояһыңмы тәмен?

Фәйрүзә тәү ҡапҡандай, сәйен әҙләп-әҙләп кенә йотҡолап ҡараны, үәт ҡыҙыҡ, уйҙарына бирелеп сәйенең тәмен дә тоймай ултырһынсы әле. Эйе шул, мәтрүшкә тәме ләһә, ауыҙы тәм тоя бит, тоя бит былай булғас! Ҡушҡайын мәтрүшкәһен дә тоймаһа инде.

– Ҡушҡайын яланыныҡын һалғайныңмы? – тип ихлас йылмайҙы хужабикә. – Әйтәм тыным иркенәйеп, күңелем бөтәйеп китте шул.

– Иртәгә Ҡушҡайын миндеге менән тәнеңде иҙрәткәнсе, йәнеңде иңрәткәнсе сабып та алһам, бөтөнләй кеше булып китерһең әле.

«Шулай булһа икән дә бит, их белмәйһең әле һин, Мәргән. Ҡушҡайын миндеге лә, мәтрүшкәһе лә ярҙам итмәҫ инде хәҙер Фәйрүзәңә. Хәләлеңдең үлем яланына табан юл алғанын һиҙенмәйһеңме ни әҙерәк...» – яманһыу уйҙарынан Фәйрүзәнең илағыһы килде. Ауыҙы, теле тойған мәтрүшкә тәмен тоҙло йәш тәме менән бутағыһы килмәне. Түҙҙе.

– Үҙеңде сабырға кәрәк, бигерәк ныҡ һыуыҡ алдырғанһың, – тигән булды, күҙен йәшереп.

Йоҡларға ятҡас, ҡатын иренең уға ғына хас еҫен еҫкәп, тәне йылыһын тойоп берсә кинәнеп, һыйынып, берсә үҙенең балнис еҫе һеңгән тәненән тартынып ятты. Мәргән дәртенең теҙгенен бер аҙ ысҡындырып ебәргәйне лә, ҡатынының, мунса ингәс, тигән иркә, ләкин ҡәтғи тауышын ишеткәс, хис-тойғоһон тышаулап ҡуйҙы. Яҙһа, мунсала ысҡындырыр тышауын.

* * *

Фәйрүзәне йоҡо алманы. Үҙенән бигерәк Мәргәнен уйланы. Мин инде үлермен дә ҡотолормон, ә ул һуң нисек йәшәр минһеҙ, тигән уй бауырына төштө. Күркәм бит әле ул, бик күркәм, йәшәйһе ғүмере алда әле, теге осҡа тиклем бараһы ла әле бараһы. Сәсе генә ағарҙы ла, бер аҙ йөҙөн сырыштар баҫты инде. Сырайы йәштәрсә, тоҡанырҙай һаман да. Ә йәш сағында ниндәй ине! Ул бөҙрә сәс, ул бәһлеүән кәүҙә. Әле шулай ине тип һөйләһәң ышанмаҫтар. Уҡаһы әле лә ҡойолмаған иренең, кисеттә дарыһы ла етерлек, улай тиһәң. Торғаны менән кәртинкә бит, тип көнләшеп тә, һоҡланып та әйтер ине әхирәттәре.

Димләп ҡауыштырғайнылар уларҙы. Ул саҡта Фәйрүзә егерме бишен артылырға тора ине. Райүҙәктә уҡытыусы булып эшләй. Уҡытыусы булыу ул саҡта бигерәк маҡтаулы, һәр кем был һөнәр эйәләрен алла урынына күрә ине. Егерме биш йәш. Ниндәй генә абруйлы әҙәм булмағайы, заманында ултырып ҡалған ҡыҙҙар иҫәбендә ине бит Фәйрүзә. Төҫкә-башҡа бик күркәм булмағандыр үҙе лә. Артыҡ ныҡ һипкелле булды, шуның арҡаһында иң гүзәл мәлде – яҙҙы яратманы. Был миҙгелдә ул себен ярауҙары (кемдәрҙер уларҙы ҡояш ҡыҙсыҡтары тигән була, ысын исеме ана шулай ул һипкелдәрҙең) бигерәк шашып китеп, битте ҡаплау ғына түгел, ҡолаҡ япраҡтарына үрләй торғайнылар. Яҙҙан ҡасып, өйөнә, үҙенә бикләнә Фәйрүзә. Ә мөхәббәт яҙҙа шыта, яҙҙа бөрөләнә, яҙҙа сәскә ата. Өй ҡыйығынан тамған тамсыларҙың яра-там-там тип тамғанын ишетә, кесерткәндең дә сәскәләй күренгәнен һиҙенә барыбер ҡыҙ йөрәге. Тик...

Һипкеленән бигерәк Фәйрүзә ирҙәрҙеке кеүек яҫы устарынан ояла торғайны. Был етешһеҙлек бала сағынан эшкә әрһеҙлегенән килдеме, әллә нәҫелдәнме инде. Ят кеше менән һөйләшкәндә ике ҡулын ҡайҙа ҡуйырға белмәй, йә кеҫәһенә тыға, йә артына йәшереп бер була торғайны. Был үҙ артынса ҡатын-ҡыҙҙарға хас булмағаныраҡ хәрәкәттәр яһарға мәжбүр итер ине. Һуңынан ҡәйнәһе, урушка-дәфтәр генә тотоп эшләгән бисәнең эшкә эрәте лә, әрһеҙлеге лә булмаҫ тип борсолоуын борсолғайным да, иллә мәгәр ошо көршәк ҡапҡасындай устарыңды күреп үҙ иттем мин һине, килен, тип ихлас арҡаһынан һөйөр булды.

Йәмһеҙлеге арҡаһында институтта уҡығанда ла, эшләгән осоронда ла яҙмыш уны егеттәрҙең йылы ҡарашынан да, башҡаһынан да мәхрүм итте, яратам, мөхәббәтем тигән татлы һүҙҙәр менән дә иркәләмәне. Һөйөү илендә ул бөкрө-ғәрип ҡыҙ булды. Яҙмышына шулай күнеп тә бара ине. Кемгә димләһәләр ҙә риза ине буғай ул саҡта. Аҡйылға ауылындағы колхоз бухгалтерынан яусы булып килгәстәре, уҡыған әҙәмгә уҡыған кешене генә димләүҙәре инде, күрәһең мөхәббәт тигән юлдаштарына арбаларында урын булмағандыр, йәшәгәндә тиң күрмәҫ барыбер, тип бик уйланғайны. Тик артҡа ла юл юҡ ине. Яңғыҙың ғүмер кисереп, яңғыҙың ҡартайып ултыраһыңмы ни. Буласаҡ иренең ғәрип икәнен белгәс, үҙенең ысынлап та үтемһеҙ тауар икәнен аңланы. Әле ризалыҡ бирһә лә, бирмәһә лә, бәхетһеҙ яҙмыш көтәсәк барыбер, тип юраны. Бәхеткә күрә, юрағаны юш булманы, бәғерле булды яҙмышы. Ә инде сибәр Мәргәнде күргәс, үҙен ниңәлер йолҡош үрҙәккә оҡшатты. Тиң түгел ине улар һөйөү илендә: береһе – аҡҡош, икенсеһе – йолҡош... Тик аҡҡош сатан ине. Ә осар ҡошҡа аяҡ нимәгә, ҡанаты имен булһын. Кәмһенде, бик кәмһенде тәүҙә Фәйрүзә. Һуңғараҡ аҡҡошо осоп китер тип ҡурҡты. Тик аҡҡошо йолҡошона тоғро ҡалды.

– Ҡарасҡы кеүек йәмһеҙ кәләште нимә тип алдың икән һин, Мәргән? – был һорауҙы йыш бирә торғайны ҡатыны иренә.

– Йәмһеҙ ине күрә белмәгәндәргә. Йәмһеҙ, ләкин һөймәлекле ине. Ә һөймәлекле һөйәк тамаҡҡа тормай ул, – тип ҡысҡырып көлөп ебәрә Мәргән. Иҫләһәң, ваҡытында, мәргәнлегең ҡайҙа булған, Мәргән, атҡан уғың һаҙ баҡаһына барып ҡапҡан түгелме, тип уның йәнен үртәүселәр булмаған тиһеңме?

Ул саҡта киреһенсә, бөтә ағзалары теүәл, юғары белемле мөләйем ҡыҙ алдында Мәргәндең үҙен нисек кәмһенеп, оялсан тотоуын Фәйрүзә белмәне лә. Юҡ, ире тыумыштан зәғиф түгел ине. Әрме хеҙмәтендә ҡаза күреп бер аяғын өҙҙөрөп ҡайтҡайны ул. Госпиталдә ятҡанда һөйгән ҡыҙының үҙен ташлауын ишетте. Ғәрип ир миңә кәрәкмәй, тип әйткән имеш... Аяғын ғына түгел, рухын ҡаҡшатып, тормошҡа, ҡыҙҙарға булған ышанысын юғалтып ҡайтҡайны ул саҡта Мәргән. Бер йығылһаң, ҡалҡыныуҙары ауыр икән шул. Яҡындары Мәргән алдында, кәләш, ҡатын кәрәк, тип һүҙ ҡуҙғатырға ҡурҡыр булдылар. Был һүҙҙәр уны сығырынан сығарҙы. Ул мәңге үҙемә тиң тапмам, мин Квазимодо, тип һәм шуға ныҡлы ышанған бер иҫәргә әйләнгәйне, шикелле.

Бара-бара ваҡыт үҙенекен иттеме, йөрәктәге яралар бер аҙ бөтәштеме инде, үҙендә көс тапты кисәге һалдат, тәүҙә бухгалтерлыҡҡа уҡып сыҡты, шунан ныҡлап эшенә сумып, үҙ эшенең оҫтаһына әйләнде. Колхоз рәйесе, райүҙәктән ултырып ҡалған бер уҡытыусыны димләйек әле үҙеңә, ҡустым, тигәс, һис көтмәгәндә, маташтырып ҡарағыҙ һуң, тип ҡапыл риза булды ла ҡуйҙы. Уның сәбәбе ябай ине. Әйтелгән һөйләмдә, юҡ, юҡ, тәҡдимдә түгел, әйтелгән һүҙҙәр теҙмәһендә Мәргән өсөн үтә лә ҡәҙерле һүҙ бар ине. Уҡытыусы булыуы ла, димләүҙәре лә әүрәтмәне уны. «Ултырып ҡалған» – уның хәленә инерҙәй иң татлы һүҙ ошо ине. Утыҙын ҡыуған егеткә, тимәк, ул ғына тиң булырға мөмкин. Ниңәлер Тәңре уға шулай тип әшкәртте, шуға инандырҙы ла ҡуйҙы. Ә Фәйрүзәнең үҙен күргәс, йоҡлар йоҡоһон, ашар ашының тәмен юғалтты ҡарт егет. Күрер күҙгә ғашиҡ итерҙәй һылыулығы булмаһа ла, ҡарашындағы тоғролоҡмо, артыҡ баҫалҡылыҡмы, әллә уның да яңғыҙлыҡтан арып, тик һиңә генә мохтажмын, тигән ҡатын-ҡыҙға ғына хас йәлләткес, ымһындырғыс сихырмы – белмәҫһең, бер тылсым көсө бар ине ҡарт ҡыҙҙа. Тәү күреүҙән үк уға тартылды Мәргән, уны юғалтыуҙан ҡурҡты. Алма ныҡ бешкән, өҙөлөп төшөр ҙә, сереп юҡҡа сығасаҡ. Юҡ, кемдер ауыҙына ҡабасаҡ түгел, ә серейәсәк бына. Уның һымаҡ... Райүҙәккә барып танышып ҡайтҡас та, ата-әсәһен аптыратып, иртәгә үк яусы ебәреүҙәрен, ҡыҙ риза булһа, никахты тиҙләтеүҙәрен һораны. Алма бешкән сағында тәмле була...

* * *

– Йәш саҡты уйлап ятам, Мәргән, – Фәйрүзә иренә еңелсә генә ҡағылып алды.– Бигерәк йәмһеҙ инем бит ул мин. Нимә тип мине алырға булғанһыңдыр. Ултырып ҡалыр был Мәскәй, тип йәлләнеңме икән, ә?

– Йәмһеҙ булһаң да, тәмлеһең шул... иртәгә мунсала... – тип мығырҙаны йоҡо аралаш ире.

Тәүге никах төнөн уйлаһа, Фәйрүзәнең тәне әле лә земберләп китә. Еңелсә ойошторолған табындан һуң аулаҡ өйгә алып барҙылар. Барҙылар тигәс тә, күршеһенең таҫма таҡһаң да талымланмаҫ бейәһен еккән булып, йүкә ҡабыҡлы йөк арбаһында шығыр-шығыр килеп дүрт өй аша үттеләр инде. Көнө буйы йәштәрҙе оҙатып йөрөгән ҡояш арығайны, офоҡҡа килеп һыйынды ла күҙен йомам-йомам тип кенә тора ине был саҡ.

Бер-береһен икенсе тапҡыр ғына күргән ике йүләр, хәҙер шулай тигән булаһың инде, нишләргә белмәй тәүҙә ҡулдарын тотошоп киң һикелә тын ғына ултырҙылар. Үҙҙәренсә яҙмыштарына күнеп ултырыуҙары шул булғандыр. Үҙҙәрен, хәлдәрен аңларға тырыштылармы, әллә ваҡытты тойоуҙары булдымы. Ваҡыт менән үлсәшмәҫкә улар был мәлдә бәхет тәмен ныҡлы ғына татып та өлгөрмәгәндәр ине әле. Бәхетлеләр генә уның менән бик иҫәпләшеп бармай торған. Тынлыҡта тек-тек килгән сылбыр баулы сәғәт тауышы ҡолағын ауырттырғайны шул саҡ Фәйрүзәнең. Һуңынан был йортҡа килгән һайын сәғәттең сылбырын тартырға яратты, ваҡыттың һис кенә лә туҡтамауын теләне, һил генә текелдәүенән күңеленә ятышлы моң да тапты.

Ултыра биргәс, ҡыйыулығы етепме, әллә ниҙер әйтергә тейешмендер тип уйлапмы:

– Хәҙер беҙ бер-беребеҙгә хәләл инде, Хоҙай ҡаршында ла, кеше алдында ла, – Мәргән уны ҡосағына алды. – Тиң күрһәң, башҡаларҙан кәм булып йәшәмәбеҙ.

Берауыҡ тағы ла тын ултырғас ҡалҡынды ла:

– Тәүге төнөбөҙҙө бөгөн үткәрергә яҙған инде, хәләлем... Һуң булып китте, һин ята тор, мин хәҙер, – тип тәмәке тартырға сыҡҡан булды.

Фәйрүзә яңғыҙы ҡалғас, нишләргә белмәй тубыҡтарын ҡосаҡлап ултыра бирҙе. «Тиң күрһәң, ти. Тау янында тау булып баҫырмын, дала янында дала булып ятырмын да ул. Ә һин?..» Шунан ҡапыл ҡалҡынды, ҡолаҡты ярып алып барған сәғәттең сылбырын талғын ғына тартып ҡуйҙы: «Беҙҙең ваҡыт башланды, уртаҡ ваҡыт», – тип шыбырҙаны. Егет менән ҡыҙға тип әҙерләнгән ап-аҡ түшәккә оҙаҡ ҡарап торҙо ла, байрам күлдәген һалып, тартынып-тартынып ҡына атлас юрған аҫтына инеп ятты. Ирен көттө. Һыуыҡ булмаһа ла ҡалтыранырға тотондо. Юрғанды мыҡтып-мыҡтып уранды, иренең ятыр урынын устары менән йылытты. Ниндәйҙер мөғжизә көттө.

Тәмәке еҫе менән бергә ҡыуара башлаған үләндәрҙә йәй еҫен алып ингәйне өйгә ире. Ҡулында – бер таяҡ әрем менән бергә таждары ҡойолам-ҡойолам тип торған сәскәле ике һабаҡ үлән. Ҡараңғыла һәрмәнеп табыуын әйт әле.

– Яныңа сәскә менән индем әле, Фәйрүзәкәй, – тигәйне ихлас йылмайып ире. Эй, ҡыҙ саҡ, һантый саҡ, әллә иғтибар эсенә килешмәнеме, әллә үҙенең ҡиммәтен белеүе булдымы, Фәйрүзә:

– Сәскә тигәнең әрем түгелме? – тип, баллы кискә бер семтем тоҙон өҫтәп ҡуйҙы.

– Әремдең дә үҙ йәме, үҙ тәме, – тине лә һаҡ ҡына мендәренә һалды. Ана бит иҫкә төштө, бына шул әрем еҫе, башты әйләндерер үҙенә генә хас еҫ бөгөн күңелде елкендереп, берсә һағышҡа һалып, танау осон ҡытыҡлап тора бит. Тәүге никах төнөн хәтерләтеп.

Мәргән уттарҙы һүндереп, туҡ-туҡ килеп буласаҡ ҡатыны ятҡан һике ситенә килеп ултырҙы ла сисенә башланы. Тын алырға ла ҡурҡып ятҡан ҡыҙ тағы ла нығыраҡ ҡалтыранырға тотондо. Шаҡ итеп иҙәнгә төшкән тимер киҫәге тауышына ул ғына түгел, Мәргән дә һиҫкәнеп китте шикелле. « Уй, Алла, тимер аяҡ та тыңлашмаған була», – тип ҡуйҙы. Иренең тауышы нисектер ҡалтыранып сыҡҡан төҫлө тойолдо Фәйрүзәгә. Әллә үҙе өшөгәнгә... Ауған протезын һикегә һөйәп ҡуйғас, ҡыйыуһыҙ ғына юрған аҫтына инде Мәргән. «Өшөп тә өлгөргәнһең инде әллә, ҡәҙерлем», –тип хәләлен үҙенә ҡыҫты. Битен, сәстәрен һыйпаны. Ҡулының ҡытыршылары тәүҙә ҡыҙҙың битен еңелсә әсеттереп сыйған кеүек булһа ла, бара-бара ҡытыҡлап, әле бығаса тоймаған рәхәтлек бирҙе. Иренең ирендәре маңлайына, күҙенә тейгәс, Фәйрүзә тәне буйлап, ҡалтыраныуҙы ҡыуа-ҡыуа, тулҡын-тулҡын йылылыҡ йүгергәнен тойҙо. Мәргәндең ҡайнар тыны үҙенең ирененә ҡағылғас, күҙҙәрен йомдо, күбәләк булып, елпенеп-елпенеп осҡоһо килде... Осҡоһо килде, ә үҙе нығыраҡ иренә һыйынды...

«Ой! А-ай! Юҡ! юҡ? Ҡурҡыны-ыс...» Ике донъя бер бөтөнгә генә әйләнә, бар тәне, бар күҙәнәге менән Мәргәнгә һыйынған ғына мәлдә, Фәйрүзә ҡапыл иренең һул аяғы урынында аҫ яҡтан бушлыҡты тойоп, нисек һикереп торғанын да һиҙмәне. Ай яҡтыһында ҡыҙҙың шарҙай асылған күҙҙәрен, ап-аҡ булған йөҙөн күреп, бер ни аңламаған Мәргән үҙенсә көйәләнде:

– Тәүҙә ҡурҡыта ул, ҡурҡыта, Фәйрүзә, ҡыҙҙан ҡатын булыуы еңел эш түгел бит, – бар йыуатыуы ошо ине. Вә-әт, тәжрибәле ир-егет ни! Эй, һуңынан, нисә йылдар йәшәгәндән һуң, Мәргәндең, еңел эш түгел ул, тигән һүҙен, мәҙәккә алып, бер лаҡапҡа әйләндергәйнеләр.

Фәйрүзә тыныслана алманы ул төндө.

– Яҡын килмә, Мәргән, яҡын килмә, үҙеңдән түгел, аяғыңдан, эйе, эйе, бушлыҡтан, буш аяғыңдан ҡурҡам, – тип икенсе урынға барып ултырҙы.

Мәргән бер һүҙ ҙә ҡатманы, ныҡышманы ла, урынынан да ҡуҙғалманы. Нисек тороп ултырған шул килеш ҡалды. Хатта тәмәке тартырға ла сыҡманы был төндө. Ниҙәр уйлап, ниҙәр кисереп ултырғандыр ир заты. Шулай икеһе ике урында ултырып тәүге таңдарын аттырғайны улар.

Аҙнанан ашыу ҡыҙ менән егет булып йөрөнөләр әле. Бер-береһенә һыйыныр, бер-береһенән йылыныр әмәлен дә тапманылар, сараһын да белмәнеләр, баҙнаттары ла етмәне. Шулай ҙа ғәйрәтле, тәүәккәл тоҡомдан ине шул Мәргән. Тәүге никах төнөнән һуң аҙна тирәһе үткәс, ер-һыу күреп киләйек әле, тип атын екте. Ҡушҡайын яланына, сабынлыҡтарына алып китте. Һарысай урталары булһа ла, йәй йылыһы, йәй наҙы китмәгәйне әле. Килеп еткәс тә, бесән мәлендә ҡалған ҡыуышты рәткә килтерҙе, тышҡы яҡты япраҡлы ағас сыбыҡтары менән бөтәштерҙе, эсенә кипкән йәшел бесән, үндек түшәне, арбалағы кәрәк-ярағын индереп ҡуйҙы ир кеше. Ҡыуышты уратып дилбәгә, йүгән, ҡамыт-ыңғырсағын һалды. Уңарсы булмай тағанға аҫҡан сәйнүктә сәй ҙә ҡайнап сыҡты. Мәргән ҡырағай сейә, ҡарағат япраҡтары өҙҙө, мәтрүшкә яңынан сығырға тейеш, тип уны эҙләп бер булды. Фәйрүзә үҙе бөтнөк, тәлгәш-тәлгәш балан, кипкән муйыл табып өлгөргәйне инде. Тирә-яҡҡа кипкән бесән еҫе менән бергә урманда ғына була торған, усаҡ еҫе менән үләнле сәй еҫе таралды. Бермә-бер кәйефтәр күтәрелде, көрөшкәләге эҫе сәйҙе уртлағас та йөҙҙәргә йәйге миләш төҫөндәге алһыулыҡ яғылды. Тирә-яҡҡа һоҡланып ултырҙылар, ҡыҫыр-ҡыҫыр ғына тауыш биргән ҡоштарға ҡолаҡ һалған булдылар, тынлыҡҡа сумған ағастарҙың буй-һынын күҙләнеләр...

– Гүзәл бит был тормо-ош, ай, күркә-әм, – тип Мәргән кәләшенең күҙенә баҡты. Һөйгәненең күҙҙәрендәге ҡәнәғәтлек осҡондарын, был тормошҡа Фәйрүзәгә генә хас бер яғымлы наҙ менән бағыуын күреп, берсә һикереп тороп бейегеһе, берсә хәләлен ҡулына алып әйләнгеһе килде. Дәртен йүгәнләр, дарманын тышап ҡуйыр хәлдә түгел ине ир заты. Ул ҡапыл Фәйрүзәһен киң ҡосағына алды ла шашып-шашып үбергә тотондо. Көттө был мәлде, түҙемһеҙләнеп көттө кәләше лә, тартынманы ла, ҡаршылашманы ла, иренең ихтыярына бирелде. Мәргән һөйөп туйғыһыҙ кәләшенең ыҡҡа килеүен тойоп, килбәтһеҙ генә ҡалҡынды, шунан уны ҡулына алды ла бер яҡҡа ҡыйшая биреп һултанлай-һултанлай ҡыуышҡа инде...

Икеһе лә шыр тиргә батып уянды. Күңелдәрендә әйтеп бөтөргөһеҙ ләззәт биреүсе бер мәғәнәле наҙ уйнай ине. Бер-береһенә ни тиклем яҡын, ни тиклем ҡәҙерле икәндәрен белгертеүсе бер тойғо бөрөләнгәнен тойоп уянды ысыҡлы был таңда ике йәш йөрәк.

– Ҡыуышта ла ожмах тигәндәре ошо микән ни, Фәйрүзәкәй, –тип шыбырҙағайны һөйгәне. Йылы түшәк булған, хан һарайындағы ебәк-мамыҡтарға ла алыштырғыһыҙ урман бесәне еҫе, уларҙы оло донъя ығы-зығыһынан ҡурсалаған сыбыҡ япраҡтарының төндә күргән татлы мөхәббәт уйыны хаҡында әҙәп һаҡлап ҡына шыбырҙашыуҙары, ҡыуыш артындағы донъяның ниндәйҙер бөйөк эш көткәндәй саф та, моңло ла ысыҡҡа батып тынып ҡалыуы – бөтәһе лә оло мөхәббәткә фатиха кеүек тойолдо Мәргәнгә лә, Фәйрүзәгә лә.

«Тор-ройыҡ! Тор-ройыҡ...» Ҡапыл ишетелгән ымһындырғыс тауышҡа һиҫкәнеп китте икеһе лә. Мәргән тора һалып ҡыуыш ауыҙынан тышҡа баҡты. «Торналар!» – күҙҙәрендә осҡон уйнатып, тышҡа атылды. Йөрәге дөп-дөп типкән Фәйрүзә лә ҡалҡынды.

– Э-һе-һей, торналар, яҙын миңә ул алып ҡайтығыҙ, ишетәһегеҙме, беҙгә ул кәрәк, – тип ҡоштар артынан һултанлап йүгергән иренең артынан ҡарап, ҡатын йылмайҙы. «Ҡалай тиҙ генә малайлы булмаҡсы был. Ыштаныңды күтәр тәүҙә. Үҙеңә торналарҙан аяҡ та һораһаңсы, ғәрипкәйем,» – тип ҡыҙғанып торғанын иҫләй әле Фәйрүзә. Мөғжизә артынан сапҡан малайҙай Мәргән үҙен аямай, һикерәнләп торналар артынан йүгерҙе лә йүгерҙе, нимәгәлер эләгеп йығылып та китте, тороп тағы баҫты, йыраҡлашып өлгөргән ҡоштарға оҙаҡ ҡул болғап торҙо. Торналарҙан бигерәк, иренән күҙен алмаған ҡәҙерлеһе: «Ярай, хәҙер үҙ ирем, ниндәй генә ғәрип булһа ла екһенмәм, бауырыма баҫырмын... Йүгерһен, торналар артынан да сапһын әйҙә, арғымағым минең «, – тип ҡуйғайны.

* * *

Ә торналар Мәргәнгә тоғро ҡалдылар. Киләһе йәй башына ысынлап та малай, ә һуңғараҡ, тағы ла бер улдары булып, әле икеһе лә ҡул аҫтына инә башлағас, аяҡтар ҙа алып ҡайтты.

Ат арбаһында икәүһе яй ғына келтер-келтер әлеге шул Ҡушҡайын яланына бесәнгә китеп барыуҙары. Баш бухгалтер булып эшләгән сатан Мәргәнгә колхоз хан заманынан ҡалған бейәне бөтөнләйгә биреп ҡуйғайны. Ул осорҙа хужалыҡта шәбе булмағандыр ҙа инде. Хрущев, ил дилбегәһен үҙ ҡулына алғас, быуаттарҙан-быуаттарға ил генә түгел, донъя йөгөн һөйрәп килгән йылҡы малына әллә ниңә ҡаныҡты бит, ауыл кешеһенең ҡулынан дилбегәһен тартып алды. Йәнәһе, бөтәһен дә техника атҡара, ат – тәүтормош ҡалдығы ул. Атҡара, атҡармай ни атаң башы. Түлле тупраҡ өҫтөндә ат дағаһы эҙен күрмәһә, ергә береккән әҙәмдең ашлығы уңмаҫ та, уңышы булмаҫ, һыбай йә арба-санала бер елеп үтмәһә, дәрте ҡуҙғалып күңеле лә елкенмәҫ. Атһыҙ башҡорт сатан да, арҡаһыҙ ҙа.

Бер аҙым баҫҡансы икенсе тояғын эт ашар ялҡау бейәгә ихлас һөйөндө Мәргән. Йәйен дә, ҡышын да йыбанманы, егеп сығып китер ине. Ҡыуыуға ла, әүрәтеүгә лә бармаған, сыбыртҡы телен дә аңламаған мәхлүкте һәр саҡ үҙ яйына ҡуйып, барыбер барыр еренә етеп, эшләр эшен атҡарып өлгөрә үҙе. Йөрөп ҡайтҡас, сыбыртҡы һабы менән протезына һуғып, бейәм булмаһа, был ағас саптар менән нисек өлгөрмәк кәрәк, тип ярҙамсыһына һоло һалырға ла онотмай. Ауыл кешеһе бейәһен йомош-фәләнгә һораһа, ихлас биреп торор ине. «Ипләңкерәп тотон инде, артыҡ шәп сапһа, осоп ҡала күрмә», – тип «инструкция» ла бирергә онотмай. Бейәһе ҡуҙғалып киткәс, шөкөр, башҡаларға ла кәрәге булғас, кәре бөтмәгән, көнө бөтмәгән әле, тип йылмайып ҡуя Мәргән.

Бына әле келтер-келтер бесәнгә китеп барыуҙары.

– Барыуҙары яй булһа ла, баҫыуҙары яғымлы бейәмдең, шулай бит, Фәйрүзә, – ойоп барған ҡатын иренең тауышына уянып китте.

– Әйтәһе лә түгел, артыҡ яғымлы, барып еткәнсе ҡояш байып ҡуймаһа ярар ине, – Фәйрүзә иренеңме, әллә бейәнеңме баҡсаһына таш ташламай булдыра алманы. Ни тиһәң дә, йәйге сыуаҡ көндөң һәр сәғәте ҡәҙерле. – Шәп барһа, ана малайҙарың ултырып алған булыр ине.

Ысынлап та, береһе уны, икенсеһе һигеҙе менән барған ике улдары алдан оло юлдың саңын борхотоп юртып бара. Бейә тиҙлеге уларҙың күңелендә ятҡан эйәрле-йүгәнле аҡбуҙаттыҡы менән бер түгел шул. Ҡаҡ арбала эсәк-бауырҙы һелкетеп барғансы, табанда ер йылыһын тойоп, саң борхотоп барыуы шәберәк тә.

«Тпру» тигән тауышҡа Фәйрүзә тағы һиҫкәнеп китте. Мәргән ҡапыл атын туҡтатты. Арбанан төштө лә, оло юлға тубыҡланып ултырҙы:

– Фәйрүзәм, ҡара, Фәйрүзәм, – тип юлға күрһәтте. Бер ни аңламаған ҡатын аяҡтарын яҙып алды ла, иренә баҡты. Саңды услап алып, шашып-шашып башына ҡойған, битен ыуған Мәргән һаман һөйләнеүен белде:

– Ана, ана, китеп бара... баралар...

– Нимә китеп бара? Нимә булды һиңә, Мәргән? – Фәйрүзә хәүефләнә төштө.

– Китеп бара, минең аяҡтарым китеп бара... Икеһе лә иҫән, икеһе лә теүәлдәр!..

Юлға баҡҡайны, Фәйрүзә лә тып туҡтап ҡалды. Оло юлдың саңында улдарының йәтеш кенә аяҡ эҙҙәре һырланып, йылылыҡ, камиллыҡ бөркөп ята ине.

Саңға ятып тулаған, аҡылдан яҙырлыҡ хәлгә еткән Мәргәндең керпектәре, бите ап-аҡ ине. Ә күҙҙәре яратҡан уйынсығын тапҡан сабыйҙыҡы кеүек шундай нурлы, һөймәлекле. Шул саҡта Фәйрүзә саңдың аҡ төҫтә икәнен белде. Бығаса ул ер-тупраҡ, саң-мәтене ҡара йә һоро төҫтә генә тип күрә ине. Саң һыу менән ҡауышһа ғына ҡара төҫкә инә икән. Ана бит Мәргәндең битенән ике ҡара бормалы һуҡмаҡ төшкән. Шатлыҡтан ул. Ҡояшта нисек ялтырайҙар! Нурҙан ҡойолғандармы ни?!

Уңарсы булмай малайҙар, ни булды, күсәр һындымы әллә, тип арба янына йүгереп килделәр. Аталары уларҙы ҡосаҡлап алды:

– Арба күсәре нимә, ер күсәре ныҡ булһын, балаҡайҙарым.

Ҡуҙғалып киткәс тә, тулышҡан хистәренән тыныслана алманы Мәргән:

– Ой, Фәйрүзә, ҡалай һантый мин, үҙемде сатан, ғәрип тип йөрөйөм тағы, мин бит аяҡлы ғына түгел, ҡанатлы ла хәҙер. Әйҙә, Катерина, елдәй еләйек әле, – тип ныҡ итеп дилбегәһен тартты.

– Күңелең зәғиф түгел, күңелең бөтөн бит һинең, иҫәрем, – тип Фәйрүзә иренә һыйынып ултырғайны шул саҡ.

* * *

Малын ҡарағас, Мәргән ҡоро ғына имән утындарҙы һайлап алды. Уларҙы ҡул санаһына ипле генә теҙеп һалғас, бау менән нығытып бәйләне лә көрт яра-яра бәрәңге баҡсаһының артҡы ыҙанында урынлашҡан мунсаһына килде. Айҙан ашыу яғылғаны юҡ инде. Бисәһе балниста саҡта яңғыҙының мәшәҡәтләнгеһе килмәне, күршеләренең яҡҡан мунсаһының тандырында йыуынып йөрөнө. Ишек алдын ярайһы уҡ көрт баҫҡайны, шуны көрәне. Мунса эргәһендәге ҡоҙоғона юл ярҙы. Күп йүткереүҙән хәле бөттө, ғүмерҙә булмағанса ултырып-ултырып хәл алғыланы. Тирләп-бешһә лә эшенән туҡтап, кейемемде алыштырайым, сәй эсәйем бер юлы тип, өйөнә ыңғайламаны. Тышауын ысҡындырыу дәртеме, мунса инһә бисәһе элекке хәленә ҡайтыр тигән ышанысмы, уға киреһенсә көс бирҙе. Шулай ҙа мунсаһын тоҡандырып ебәреп, соландағы ширлеккә тәмәке тартырға ултырғанда аяҡ быуындарының ҡалтыраныуын тойҙо. Күңелендә, ҡартаям ахыры, кәрем кәмей бара, тигән шик тыуҙы.

Ултыра биргәс, ҡапыл ғына мунсаны өйөнән йырағыраҡ ултыртҡанына үкенде. Элек йолаһы шулай ине. Мунса башҡа йорт-ҡуранан айырылып торҙо. Ҡояш байығас, ул шайтан-пәрейҙәр ояһына әйләнә, өйгә яҡын булмауы хәйерле тип, ата-олатайҙар ситкәрәк күтәреп ҡуйҙылар. Хәҙер халыҡ ундай им-томдарға ышанмағас, өйөнә терәтеп үк ҡуя. Мәргән дә ышанмай, ләкин ул мунсаға артыҡ нескә ҡарашлы булды. Уны таҙарыныу, керҙән, арығанлыҡтан арыныу урыны ғына тип түгел, ә бөлгәндең күҙен астырыр, бөгөлгәнде аяҡҡа баҫтырыр йорт тип ҡабул итте. Унан тағы мөхәббәт уйыны өсөн аулаҡ төйәк тә бит ул. Көндәлек мәшәҡәт дөрләгән ерҙән мунса ситтәрәк булһа йәтеш ине уға һәр саҡ. Тормоштан арыныу, тормоштан ял итеү, тормоштоң үҙе менән ҡалыу утрауы булырға тейеш мунса. Һин мунсала саҡта бер кем дә ҡамасау итмәһен.

Был урынды үҙе һайланы ир кеше. Ыҙанда ултырған зәғиф кенә бер имән дә үҙенә тартҡандыр, бәлки. Йыл да һөрөлөп килгән баҡсаһы артын бер нисә йыл ял иттереп, үлән сәстереп, сиҙәм ер эшләтте. Ошо урынға килтереп күтәрә башлағас, йыраҡ булмаҫмы, тип Фәйрүзә шик белдереп ҡуйғас, Мәргән:

– Мунса ғына түгел, был беҙҙең мөхәббәт йортобоҙ ҙа. Сит күҙҙәрҙән йыраҡ булғаны һәйбәт, – тигәйне, мут йылмайып.

– Кит, иҫәр, мунсамы һуң мөхәббәт йорто? Ен-пәрейҙәрҙең туй урыны тиһәң бер хәл?

– Һөйөү ҡайнар булһа, шайтандар түҙмәй ҡасып бөтәсәк, – тип ҡысҡырып көлдө Мәргән ул саҡ.

Мунсаның эргәһенә сиртмәле ҡоҙоҡ та йүнләп ҡуйғас, йәйге көндәрҙә бигерәк тә, сәхрәлә йөрөгән кеүек була торғайны. Ҡоҙоҡтоң һыуы тутланмаһын тип тәүҙә мунсаны йышыраҡ яҡтылар.

– Ҡоҙоҡтан һыуҙы ни тиклем йыш алһаң, ул шул тиклем таҙараҡ була. Һыуға ихтыяж кәмеһә, ул ҡорой, яйлап үлә, ҡоҙоҡ мүкләнә, – тип аңлата ла Мәргән Фәйрүзәгә, тағы мунса яғырға тотона. Бисәһе, бөгөнгә кәрәкмәҫме әллә, тип ҡаршы төшә башлаһа, мыйыҡ аҫтынан ғына йылмайып өҫтәп тә ҡуя:

– Кеше лә шулай, мөхәббәт тә! Ихтыяж кәмеһә, ҡорой...

Аҙаҡтан шул тирәлә йәшелсә-емеш тә үҫтерә башлағас, һыу менән бигерәк кинәнделәр. Бара-бара мунса тирәһе ныҡлап ял урынына әүерелде лә ҡуйҙы шулай. Зәғиф имән дә, донъя ҡотон тойоп, тармаҡланып-йәйелеп үҫте лә китте.

Ваҡытында һәр шәмбе ауыл халҡын аптыратып улар мөхәббәт көнөн дә үткәрҙеләр инде. Өс-дүрт сәғәт инәләр ине мунсаны, рәхәте, кинәнесе ни генә! Ауылдаштары көлөп, шунда һыйыр быҙаулатаһығыҙмы әллә тип мәрәкәләй ҙә торғайнылар. Хәҙер улай уҡ шашып булмай, йәш менән бергә самаға ла өйрәнелә. Башың әйләнерлек тә, әллә ниҙәрең һелкенерлек әле иҫләһәң. Дәртле лә, дарманлы ла ине Мәргән. «Донъя рәхәте икәү инде: мунсала ла, ике бот араһында,» – тигән ҡанатлы һүҙҙәр уның ауыҙынан ел ыңғайына ғына осоп килеп төшмәгән инде ул. Белгән кеше әйткән уны.

Әле килеп Мәргән мунсаһының өйөнән йырағыраҡ урынлашҡанына үкенде. Тирләп-бешеп сыҡҡандан һуң ҡар кисә-кисә ауырыу бисәһе нисек ҡайтыр? Хәлдәре бөтөнләй мөшкөлләнеп китһә, үҙен өйгә ҡәҙәр күтәреп барғансы йәнең сығар. Сыҡмаҫ! Шулай тине лә Мәргән насар уйҙарын ҡыуҙы. Уны алда татлы мөхәббәт уйыны көтә әле. Бигерәк һағынды ул бисәһен.

Артыҡ эҫе һалмай эләүкәлә оҙаҡ ҡына ултырҙылар тәүҙә. Бисәһе бер ҡат керен йыуып төшөргәс, әҙерәк ишекте асып торҙо. Тик Мәргәнде иҙәнгә төшөрмәне, һыуыҡ ныҡ тейгән, эләүкәнән төшмә тип иҫкәртте. Миндекте, эҫе ташта тотҡас, еҫкәп, үҙҙәрен урман-сәхрәлә кеүек хис иттеләр.

Бәлки, ашҡаҙаның бөтөнләй ауыртмайҙыр, ә бары эсең генә төшкәндер тип, Мәргән миндек менән бисәһенең бүҫерен имләне. Уныһы үҙ артынса, иренең арҡаларын, түштәрен бал менән ыуып ултырҙы. «Бал һыуыҡтарыңды тир менән һығып-һығып сығарһын», тип миндеген дә елпене. Рәхәт ине уларға. Хатта Мәргән «тышауын» да онотто. Бер-береһенә нимә кәрәк, нисек яйлы – улар ымдан, хәрәкәттән белә шул. Бисәһе башын йыуған арала Мәргән ташҡа шыжлатып эҫе һала-һала ныҡлап сабынып алды. Бер-береһенең арҡаларын йыуыштылар. Артыҡ керле булыуына уңайһыҙланған Фәйрүзә, арҡаһын ышҡытҡанда:

– Әллә бар балнистың керен йыйып алып ҡайтҡанмын инде,– тигәс, Мәргән һыу һибә-һибә:

– Күңелдә кер булмаһын, тән кере нимә инде, һыу менән аға ла китә, иң глаунайы, әбекәй, тәнең таралып төшмәһен дә, йәнең ташлап китмәһен, – тип шаяртҡайны, Фәйрүзә тағы ауыр уйға ҡалды. «Әллә ул да минең әжәлемде һиҙенә микән? Ғүмерҙә әйтмәгәнсә, әбекәй тип ебәрҙе тағы».

Хәл йыя-йыя кейенеп алғас, Мәргән шәмде өрөп һүндерҙе, мунса ишеген ныҡлап япты. Өйгә табан етәкләшеп атланы ир менән ҡатын. Көрт-бурандарҙы бергә тотоношоп барғанда ғына еңеп була. Былай күпкә еңелерәк тә. Усында ҡатынының ҡул йылыһын тойоп килгән ир, берсә үҙҙәрен балалар баҡсаһынан ҡайтып килгән малай менән ҡыҙ итеп күҙ алдына килтерҙе, берсә ҡамауҙан сығып килгән, ниндәй генә хәлдә ҡалһалар ҙа бер-береһен ташламаған шат, ҡәнәғәт яугир менән санитарка итеп күрҙе. Тик малай-яугир сатан, ҡыҙ-санитарка ауырыу ине.

* * *

Дауахананан сыҡҡанын белгәс, Фәйрүзәнең хәлен белергә тип әхирәттәре килгеләне, күрше-күлән инеп сыҡты.

– Йөҙөң генә бер аҙ тартылғандай, алай ҙа күҙеңдән нур китмәгән әле, – тип һөйләнеүселәр ҙә,

– Әсәйең артынан ҡыумаһаң тағы, ул да ашҡаҙан сире менән ҡуҙғалғайны түгелме? – тип сама белмәй хәлгә инеүселәр ҙә, яраға тоҙ һалыусылар ҙа табылды. Күршеһе Зөләйха бахыр ғына уның йөрәгенә май булып ятырҙай һүҙен таба белде:

– Урамыбыҙҙың бер күркеһең инде, апай, үҙең булмағас һүнгәндәй булды шау-гөр килгән төбәгебеҙ. Бына хәҙер тағы йәм ҡайтты.

Һәр килгән әхирәте менән ихлас һөйләшеп ултырған иренә ҡарап, үҙем үлмәҫ борон уға берәйһен табырға кәрәк, яңғыҙы харап буласаҡ, тип бер туҡтауһыҙ уйланды Фәйрүзә. Килгән һәр кемде, һәр бисә-сәсәне тигәндәй, күҙҙән үткәреп, күңел иләгенән елгәреп ултырҙы ауырыу. Ниңәлер ирлеһен дә, ирһеҙен дә Мәргәне янына ҡуйып ҡараны. Береһе лә уның иренән баш тартмаҫ ине, моғайын. «Эсмәгән, үҙен ҡарай алған бабайҙар урамда тәгәрәп ятмай хәҙер. Булғаны ла, булыр-булмаҫтайы ла бармаҡ менән генә һанарлыҡ былай ҙа. Һуғыштан һуңғы йылдарҙан хужы. Йәбешеп киләсәктәр, биттәрен яулыҡ осо менән ҡапларға ла онотоп йүгереп киләсәктәр. Тик хәләле генә уларҙы тиң күрер ине микән һуң? Йәш саҡтағылай мәүешлеге уҙҙы инде былай, тиң күрһә, һората алырҙай батырлығы бар хәҙер. Ә ҡеүәт тигән аты тимер ҡапҡаларҙы емереп сығырҙай ҙа... Емермәгәйе лә, тик әҙәп тигәне (ҡоралайы) тупһаһын да аша атлап сыға алмаҫ шул. Шуға үҙем иҫән саҡта фатиха биреп, үҙемә йүнләңкерәп ҡуйырға кәрәк. Минһеҙ йә әбей ҙә ала алмай йөрөр». Фәйрүзәнең үҙ уйҙарынан үҙенең көлкөһө килеп китте. «Көлкө тиһәң дә, Мәргәне уның үҙенә ысынлап та шул тиклем ныҡ өйрәнгән бит ул, һалышҡан инде прәме, һыңар быймаһын да киптерергә үҙе мейес башына һалмаҫ, еңенә йә кеҫәһенә ҡулъяулыҡ тыҡмаһаң, танауын да һөртмәҫ. Ә йорт-хужалыҡ эштәренә бисәһенең ҡулын тығылдырмаҫ зат инде үҙе. Әле ана ҡалай кинәнеп китеп ултырған була, өйөм, донъям ҡәҙимге хәленә ҡайтты тип һөйөнөүе инде сатанымдың. Ә минең баш осомда ғына әжәл өйөрөлгәнен күрмәй, юҫыҡ ҡына ғүмерем ҡалғанын аңламай ҙа, һиҙмәй ҙә».

Килгән-киткән, күңеле менән шөйлә таныған әхирәттәре араһынан ҡапыл ғына Мәргәнгә барырҙай, дөрөҫөрәге, уны аңларҙай, кәрәк кенә саҡта һалпы яғына ҡыҫтырырҙай йылы һүҙен таба, артыҡ самаһыҙлыҡ йә сабырһыҙлыҡ күрһәтә башлаһа, ҡәтғи генә тыйырҙай зирәклек күрһәтә белгәндәр юҡ кеүек тойолдо. Һәр кеменең артыҡ үҙ тауышы, үҙ йөҙө бар икән шул. Ҡарасәле, элек иғтибар бирмәйерәк йөрөгән дә: һәр береһе күкрәк киреп йөрөгән күркәме ни? Мәргән тыныс-тымыҡ ҡына булһа ла, күркәләрҙе яратмай. Уға тауыҡтар оҡшай, себештәрен дә ҡараған, күрше ихаталарҙың бар икәнен дә белмәгән. Ә үҙ ихатаһын яратҡан тауыҡ, ни генә тимә, тоғро ла, моңло ла була – үҙ баһаһын белгән аҡыллы әтәс ундайҙарҙың да ҡәҙерен белә. «Ҡалай ҡыҙыҡ, бер-беребеҙҙең ҡәҙерен белеп, ипләп кенә ул да, мин дә баһабыҙҙы күтәреп йәшәгәнбеҙ түгелме? Шуға араға әсе ғәйбәт елдәре үтә алмағандыр ҙа әле. Мәргәнгә ипле өй тауығы кәрәк». Фәйрүзә, Хоҙайҙан хәбәр-хәтер килеү-килмәүен ныҡлап тоймайса тороп, бөгөнгө хәл-торошо, яҙмышы менән килеште лә ҡуйҙы, шикелле.

Ә Зөләй, Зөләйха һуң? Мәргән менән бер урам балалары. Йәш айырмаһы ла бик ҙур түгел – ҡул бармаҡтары һанына ла етмәй. Ҡартайған көндә ул сама айырма, төкөрәйем, ҡулыңда эш уйнап, тамағыңа аш бара икән, бөтөнләй пүстәк, юҡ ара ул. Ғүмер буйы эскән ир менән бәхет күрмәне. Һуңлап булһа ла ир бәхете татыр ине исмаһам, Мәргән нисек бәхетле итергә белер ине. Эш-фәләнгә әрһеҙ бисә, ире ҡаралған да булыр ине.

Фәйрүзә байрамға ғына кейә торған кейемдәрен кейеп алды. Балалары алтмыш йәшенә бүләк иткән ҡупшы күлдәк өҫтөнә уҡытыусы булып эшләгәндә бирелгән миҙал-билдәләре тағылған пинжәген дә иңенә һалды. Күптән был кейемен ҡулына ла алғаны юҡ ине. Бөгөн затлыраҡ, күркәмерәк күренгеһе килде, унан бигерәк ниәте ышаныслы икәнен, уйнап йөрөмәгәнлеген белдерергә тейешле өҫтөндәге кейеме.

– Ҡайҙа юлланды икән минең әбекәй? Кейәүгә сығырға йыйынмайҙыр бит, мине йәтим ҡалдырып, – тип шаяртып ҡалды Мәргәне. Был һүҙҙәрҙән ҡапыл ғына албырғап ҡалған хужабикә, ишекте асҡан еренән артына боролоп, ниҙер әйтергә кәрәк тип тапты:

– Күрше Зөләйхаға инеп сығам, үтә оло йомошом бар. Һин һүҙеңә әүрәмә, күмер төшкәндә күмер һүндереп ҡал. Йәйен самауыр ҡайнатырға йәтеш була торған.

Күк тәңреһе күҙен ҡыҫып һаҡ ҡына аҫҡа баҡһа, ҡәҙимге башҡорт ауылы урамынан, ябай йорттар араһынан аҡ шәл ябынған ябай ғына ауыл ҡатынының әкрен генә атлап барыуын күрер ине. Уның күңел урамына ингәс, оло йөрәкле зат икәнен аңлар ине Тәңре. Тере килеш үҙенә көндәш, үҙ хәләленә, ғүмер кисергән иң яҡын кешеһенә, яратҡан иренә, (ул теләһә) уға тупраҡ булырға ла риза булған йәндәшенә үҙ өҫтөнән әбей әйттерергә китеп барғанын белһә, һоҡланыуынан күк тәңреһе ергә ҡолап төшөр ине. Тәңре фатихаһын еткергән булыр: ҡапыл яуырға тотонған эре-эре ҡар бөртөктәре аҡ инәйҙе аҡҡа төрөргә тотондо – тәүҙә аҡ шәлгә һыйынып ятты, бишмәткә һырыны, битте, керпектәрҙе үбеп бер булды. Ҡар яуыуын изгегә юраны Фәйрүзә, болот яумай, бойороҡ яуа – юлым уңыр, иншалла, тип эстән үҙе белгән доғаларын уҡыны.

– Алла бабай тирмәнен эшкә екте, бәрәкәт яуҙыра ғына, – тип һөйләнеп килеп инде өйгә.

– Уның эш башҡа, аллаларса, ә беҙҙеке һаман да балаларса. Әйҙә үт, апай, – Зөләйха күршеһен әйҙүкләп ҡаршы алды. Кейемен сисешергә булышҡас, ҡарын ҡағып төшөрҙө. Ишек төбөндәге һикегә ултырып, амин тотоп алдылар. Хужабикә самауырына йәбешкән булды. Өҫтәленә ни ҡуйырға белмәне. Күршеһенең кейгән кейеменә иғтибар иткәс тә һиҙенде ҡатын: ниҙер булған, йә буласаҡ. Юҡҡа ғына уҡытыусы Фәйрүзә улай ҡупшыланып килеп ултырмаҫ, тип уйланы.

– Сәйеңде ҡуйып тор, Зөләйха, ғүмер ҡасмаһа, ул ҡасмаҫ. Эсергә өлгөрөрбөҙ, – тип яғымлы ғына өндәште Фәйрүзә. – Оло йомош менән килеүем. Балағым юҡ, бөкләп ингән булыр инем.

Нимә тураһында һүҙ булырын аңланы Зөләйха. Димләргә килгән. Тик кемгә? Иренең үлеүенә ни ғүмер, димләү түгел, был турала ике һүҙҙе ҡушып әйткәне юҡ ине ләһә Фәйрүзәнең. Балниста берәйһен тап итте микән? Юҡ инде, яңғыҙым – тыныс йөрәгем. Эсеп ҡайтыр ҙа туҡмар, тип кемделер көтөп ултырыр көнөм үтте инде. Йүнле ир бармы урамда? Эленәһе тиреләр тоҙлап эленгән инде.

– Бер тырмаға ике тапҡыр баҫаһым юҡ. Ул тарафтарға көл һипкәнмен инде. Һуңланың, апаҡайым.

– Ҡабаланма, аслан. Ҡарт көнөңдә яңғыҙ барыуҙары ҡыйын ул. Арҡа терәйем тиһәң дә йылы тән кәрәк.

– Төңөлгәнмен мин уларҙан. Көндөҙ сыра яҡтыртып эҙләһәң дә йүнле ир табылмаҫ хәҙер.

– Улай тимә. Ә Мәргән ағайың һуң?

– Мәргән ағай башҡараҡ. Бойҙайҙы арыш менән бутама һин.

Был һүҙҙәрҙән Фәйрүзәнең күңеленә йылы инеп китте.

– Мәргәнде һиңә димләргә тип килдем.

– Алтынды буҡҡа буяп ултырма әле, апай, – Зөләйха оторо асыуланып китте.– Шул да булдымы шаярыу.

– Шаярмайым.

– Шаярмайым? Улайһа толдар яҙмышынан әсе көләһең икән.

Фәйрүзә дилбегәне үҙ ҡулына алырға булды. Телендә лә, йөҙөндә лә наҙлылыҡ юҡҡа сыҡты:

– Көлмәйем дә, шаярмайым да. Бындай мәсьәләлә уйнап эш итмәйҙәр. Һин дә, Мәргән дә миңә юҡ кеше түгел, быны һәйбәт аңлайһың. Тик икенсе нәмәне аңламайһың, кеше ғүмере сикһеҙ түгел.

Зөләйха тертләп китте:

– Нимә әйтмәксеһең?

– Һүнеп барғанымды күрмәйһеңме ни әҙерәк? Әжәл килеп, санаһына ултыртып алып китмәксе мине.

– Юҡты һөйләмәле, апай. Кем әйтте, киреһенсә, дауахананан яҡтырып, таҙарып ҡайттың әле.

– Врачтар белмәй әйтмәҫ, – һөйләгәне дәлиллерәк булһын өсөн алдап та ебәрҙе Фәйрүзә. – Яман шеш тиҙәр. Ҡоро ергә аяҡ баҫып буламы, юҡмы? Мәргәнем яңғыҙ ҡалһа бөлөр, тим. Ышаныслы ҡулдарға ҡалдырғым килә. Һине тиң итеп күрҙем уға. Бәхет тәмен татыр инең...

– Туҡтап тор әле, башҡа һыймаҫ әллә нәмәләр һөйләп бөттөң. Сәйнәп йотайым исмаһам, туҡтап тор, зинһар, – Зөләйха тышта бурап-бурап яуған ҡарға тәҙрәнән тауыш-тынһыҙ ғына ҡарап торҙо. Оҙаҡ торҙо.

Шунан ҡарашын тәҙрәнән алмай ғына һүҙ башланы:

– Өләсәйем һөйләп ултырыр ине. Кеше яҙмыштары ете ҡат ғаләмдә, күк өҫтөндә хәл ителә тип. Тәңре үҙе һәр йән эйәһенең ғүмерен танып, яҙмыш мөһөрөн һала икән. Бер бәхетлегә бер бәхетһеҙ, бер бәхетһеҙгә бер бәхетле тип. Ауыҙына өрөк ҡапҡан сағындамы, бер бәхетлегә бер бәхетле, йә бер бәхетһеҙгә бер бәхетһеҙ тип яңылышып та китә ти. Бына Мәргән ағай менән һинең яҙмышыңды мөһөрләгәндә, апай, бәхетлегә бәхетле тура килһен, тип дөрөҫ яңылышҡандар. Кеше нуры күктән килә бит ул. Үҙеңә тейешле бәхетте бүләк итеп тә, мираҫ итеп тә ҡалдырып булмай. Минең бәхетһеҙ яҙмышымды һинең әжәлең дә, һинең Мәргәнең дә бәхетле итә алмаҫ. Маңлайыңа шундай мөһөр һуғылғас... – тыныс ҡына тыңлап ултырған Фәйрүзәгә ҡараны. – Димләмә миңә Мәргән ағайҙы.

Фәйрүзә ни әйтергә белмәне.