Тәңре өрөк ҡапҡанда. Аҙағы. Мөнир Ҡунафин.

– Үҙ яҙмышыңды, үҙ бәхетеңде, алығыҙ, тип кеше тупһаһына ҡалдырып китеүе лә еңел түгел ул, Зөләйха. Изге теләктәр, аҡ уйҙар менән йөрөүем ине. Аңларһың, хәлемә инерһең тип йыуанып ултырыр йәштән уҙғанмын, шуға тураһын әйттем, һине лә, үҙемде лә ҡыҙғанманым.

– Онотайыҡ был турала, йәшәргә лә йәшәргә әле беҙгә, – төҫһөҙ итеп йылмайған булды Зөләйха.

– Шулай ҙа бер нәмәне йөрәгеңә һалып ҡуй әле, Зөләйха. Минең менән ул-был хәл булһа, Мәргән ағайыңдың аяҡтан йығылғанын көтөп ултырма, мин һиңә генә фатихамды бирәм. Башҡалар буталып ҡан боҙоп йөрөмәһен ине.

Зөләйха бер ни өндәшмәне.

Өҫтәл артында ултырғанда иҫкәртеүҙе кәрәк тип тапты килеп тә йомошон йомошлай алмаған күршеһе:

– Һөйләшеү үҙ-ара ҡалһын. Ошо арала баш ҡалаға барып балаларымдың хәлен белеп киләйем тим. Тағы ла әллә барып була, әллә юҡ. Йорт-һарай тирәһенә күҙ-ҡолаҡ булып торорһоң әле. Мәргән бик ҡаты йүткереп, сырхап торғандай, – тине. Бәлки, шунда һүҙҙәре берегер, ни тиһәң дә күңеленә орлоҡ һалынды инде. Ҡайтҡас Мәргәнде лә ҡытыҡлап ҡуяйым, тип уйланы үҙе.

Юлға ҡапыл ғына сығып китә алманы әле Фәйрүзә. Тоҡсайҙарҙы төйнәгәнсе, күңеле менән әҙерләнгәнсе тәүҙә бер-ике аҙна үтеп китте, аҙаҡ, аҡман-тоҡмандар башланып, юлдар ҡапланды. Ул осорҙа үҙе һаулығына бик зарланманы ла, табиптар ҡушҡан күрһәтмәләрҙе еренә еткереп үтәне, урындағы фельдшер аҙнаһына ике тапҡыр үтә ауырттырғыс укол ҡаҙап киткеләне. Тик бына Мәргән генә ҡапыл бирешеп китте, быуып-быуып йүткереүе үткәйне, тыны ҡыҫа башланы. Мал-фәлән ҡарап ингәнсе ҡара тиргә батты. Үҙе һаман, түшен ышҡып-ышҡып булһа ла тәмәке тартыуын белде. Бисәһенең, һинең йәштәге ҡарттар һөнәреме күккә төтөн осороп ултырыу, тип шелтәләүенә:

– Дуҫым да, дошманым да ошо бармаҡ буйлы тәмәке, мин – уға, ул миңә тоғро, унан ҡотолаһы юҡ, – тип мейес алдында, көлсәгә төтөн өрөп, ғыжылдап һүҙгә әүрәтеп ултырыуында булды. Үпкәңә төшмәһен сирең, духтырға барып күрен, тигәнгә ҡул ғына һелтәне, ә фельдшер ҡалдырып киткән төймәләргә әйләнеп тә ҡараманы. Көндәр асылып, ҡояш ҡыҙҙыра башлағас, тыны асылғандай булды. Ай, һыуыҡ ныҡ тейгән булған, үтте буғай, тип тынысланды Фәйрүзә. Бер ниәтләгәс балаларына барып ҡайтыуҙы башҡа кисектермәне. Иртәгә юлға тигәндә тағы Зөләйхаға инеп, йорт тирәһен ҡараштырғылап торорһоң инде тип һораны. Уныһы риза булды булыр: «Ҡараштырырмын, тик күрше хаҡына ғына...»

Кискеһен Мәргәненең ҡолағына ла, мин юҡта Зөләйха ингеләп үҙеңде, донъяны ҡараштырғылап торор, юҡҡа мыйығыңды тырпайтып, ҡырыҫ ҡараш ташлап ултырма, йәме, тип тишеп тә ҡуйғайны, тегенеһенең әле үк йөнө ҡабарҙы ла китте:

– Юҡ, кәрәкмәй, һин балниста саҡта үҙ йүнемде үҙем күрҙем, берәүгә лә ауырлыҡ та булманым. Халыҡ әллә ни һөйләр тағы...

– Ай, гонаһ шомлоғо, шуға йүткереп, бөтөрөнөп киткәнһең дә. Зөләйха ят көйәнтә түгел, елкәңә сей яра һалмаҫ.

Баш ҡалала аҙнанан ашыу ятты Фәйрүзә. Балаларының яҡты йөҙөн, бөхтә, затлы донъяларын күреп, әсә кеше, бындай бәхет кемгә эләгә әле, тип һөйөндө. Үҙенең зарын да белдермәне, ниндәй уй-тойғолар менән йәшәүен дә һиҙҙертмәне. Ауылда типһә тимер өҙөрҙәй ирем көтә, нимә тип үлеп ятмаҡ кәрәк тип уйланды. Әгәр ҙә... үлмәһәм. Мәргән... Зөләйха... тип шикләнде. Врачтар өҙә генә әйтмәне ләһә. Ашҡаҙаны ауыртмай башланы, ауыҙы тәм тоя, ингәне ҡыйынлыҡ күрһәткәне юҡ – сығыр юлын яҡшы белә. Хәл бөтөп бармай хәҙер. Әгәр ҙә үлмәһәм... Тегеләр бер-береһенә эҫенешеп китһәләр? Ир бирмәк йән бирмәк бит әле.

Йөрөй торғас, ҡапыл күңел тыныслығын юғалтты ҡатын. Йоҡолары боҙолдо, юҡ-бар төштәр былай ҙа эстә һимеҙ ҡортҡа әйләнә барған шикте көсәйтте генә. Тәүҙә баҡса артындағы мунсала яланғас Мәргәнде шәрә ҡыҙҙар, ихахайлап-ихахайлап, тасҡа һыу һалалар ҙа ҡойондоралар икән тип күрҙе. Килеп тороп һыуҙары болғансыҡ. Бысраҡ һыу, яланғас кеше ауырыуға тиҙәр, сирем ҡотолғоһоҙҙор, тәңре шулай иҫкәртә торғандыр, тип үҙен йәлләп, тынысландырырға тырышып ятты уянғас Фәйрүзә. Шәрә ҡыҙҙар шулай ҙа күңел төбөндә ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына ятҡан икеләнеүҙе ҡуҙғатҡылап-ҡуҙғатҡылап ҡуйҙы. Бәлки теге икәү уртаҡ тел тапһа... Икенсеһендә Мәргән менән бейек тауға менәләр ҙә менәләр. Хәлдәре бөтөп, бер ағас төбөнә ултырғайнылар ире ниндәйҙер шөкәтһеҙ ҡоштарға эйәреп күккә осто ла китте. Фәйрүзә эй тегеләр артынан йүгерә лә йүгерә. Үҙенең шундай йәш сағы, арымай ҙа. Мәргән аҫҡа ҡарай, уға ынтылғандай ҙа була, үҙе шундай ҡарт. Йәмһеҙ ҡоштар бер мәл торналарға оҡшай башлағандай булды, бара торғас ат булып болоттар араһынан сабырға тотондолар. Бер мәл йәш саҡтарындағы теге бейәләре – Катерина килеп сыҡты. Мәргән ҡапыл уға атланды ла икеһе лә юҡ булдылар ҙа ҡуйҙылар. Фәйрүзә уларҙы эй эҙләй, ә улар юҡ. «Мәргән» тип ҡысҡырырға әйтә икән дә, тауышы сыҡмай...

Баҫлығып уянып китте ҡатын. Ҡайта һалайым, ысынлап та Мәргәнемде бөтөнләй юғалтып ҡуйһам, тип уйланы, йөрәге өшөп китте. Ул Катерина нимә тип төшкә килеп инде тағы. Үлеүенә генә утыҙҙан ашыу йыл бар ҙаһа. Өндә ике аҙымын үлсәп баҫҡан мәхлүк төштә ҡалай шәп саба. Мәргән бигерәк үҙ күрҙе инде үҙен. Күрмәҫлек тә түгел ине шул. Ошо көнгәсә ат тотоуҙары ана уға бәйләнгән. Һарайҙа торған ҡола бейә Катеринаның нисәнселер быуыны инде. Бик егеп бармаһа ла, ат – мал ҡото, кәртә эсендә тороуы ғына бер ҡот-ырыҫ бит, тип Мәргән ихлас ҡарай үҙен. Башҡаларға бер һыйырҙан артыҡ эре мал тоторға рөхсәт булмағанда, совет власы аяҡһыҙ Мәргәнгә ат ҡото менән йәшәргә ирек ҡуйҙы. Әрменән аяҡһыҙ ҡайтыуының берҙән-бер файҙаһы шул булды бахырының.

Ҡайтырға кәрәк. Мәргәнен дә һағынды, ауыл һауаһын, унан бигерәк самауыр сәйен һағынды. Балалары нисек кенә, әсәй, тип өҙөлөп тормаһын, барыбер ҙә үҙ йортоң, үҙ мөйөшөң, әйтәһе лә түгел, хатта үҙ түшәгең үҙеңә танһыҡ икән ул. Түшәк тигәс, күҙ алдына тағы Мәргән менән Зөләйха килеп баҫты. «Артыҡ ирек биреп китмәнем микән? Ҡайтыуыма «кети-кети» уйнап ултырмаһындар тағы. Әле үлмәгәнмен дә. Миңә тип килгән әжәл анау буранда аҙашып, бәлки, бөтөнләй икенсе тарафтарға башын борғандыр».

Түҙмәне Фәйрүзә, балаларының аҙна аҙағында үҙебеҙ алып барырбыҙ тигәненә лә, унан бигерәк ейәндәренең, тағы ла бер аҙға беҙҙең янда ҡалсы, өләсәй, тип ялбарыуҙарына ла ҡарамай, таң менән юлға сыҡты. Автобусҡа ултырғас, күңелендә әсе бушлыҡ тойҙо, әллә үҙеңде артыҡ бәхетле тойоу, әллә шул бәхетте юғалтыуҙан ҡурҡыу хасил иттеме ул вакуумды, аңламаны. Шул бушлыҡтан ауыҙына хатта әсе тәм килде. Ниңәлер ҡапыл Мәргәненә ышаныс юғалып киткәндәй тойолдо. Фәйрүзә үҙе ҡорған ауға эләгеп, яңылыш... эйе уға хыянат итеп ҡуйһа. Былай бит бөтә йәшәлгән ғүмерҙе юҡҡа сығарырға мөмкин дәһә. Әлеге алдағы бәхет тиҫкәрегә әйләнеп бәхетһеҙлеккә әйләнергә мөмкин түгелме? Фәйрүзә сәп иткәнсе яҫы устары менән биттәренә һуғып алды. Уян, насар уйҙарыңдан уян! Түшәк кенә түгел, ҡабыр ҡабымын да һинең менән бүлешкән кеше тураһында нисек боҙоҡ уйҙар уйлай алаһың, ғүмерҙә булмағанса, тип әрләне. Тик шик ҡурҡыныс ҡортҡа әйләнгәйне инде.

Ауылға үҙе самалап ҡараңғы төшкәс кенә ҡайтып төштө. Көн битендә ҡайтһа, берәйһе юлда осрар ҙа, Мәргән менән Зөләйха бергә донъя көтәләр, һин ҡайҙа аҙашып йөрөйһөң, тигән ҡурҡыныс хәбәр һалыр кеүек ине уға. Ә былай шул хәбәрҙең дөрөҫмө-юҡмы икәнен үҙ күҙе менән күргеһе килде. Ҡапҡа сылбырын һаҡ ҡына асып инде. Ихатала мал күренмәй, тимәк, һарайға ябылған. Тәртип. Залда ут тоҡандырылмаған, тәҙрәнән унда күҙ һалды, бер ниндәй хәрәкәт тә шәйләнмәгәс, бәләкәй баҡса яғына күҙ ташланы. Кухняла яҡтылыҡ бар. Тимәк, шундалар, сөкөрҙәшеп сәй эсәләр. Бәләкәй баҡсаның ҡыштан бирле кеше ҡулы теймәгән ҡапҡаһын көскә күтәреп асты ҡатын, тәҙрәгә барып еткәнсе, көн үҙәгендә ҡарҙан әрселгән көҙөн ҡаҙып ҡалдырылған түтәлдәрҙә батҡаҡҡа батып бөттө. Шулай ҙа тәҙрәгә килеп етте, һаҡ ҡына эскә күҙ һалды. Мейескә ут яғып йөрөгән Зөләйханы күреп быуындары йомшарҙы. Ҡарасәле, бөтөнләй хужабикә булып алған. Эңерҙә Мәргән һәр саҡ үҙе генә өй йылытыр өсөн көлсәгә ут яға торғайны. Фәйрүзә тотонһа, ҡояш байығас һыуға барма ла, ут менән шаярма, тип әрләшер ине. Был шаталағы егәрлелек, хәстәрлек күрһәтте булды инде?.. Ут менән шаярҙым, уйындан мөгөҙ сығарҙым былай булғас. Юҡ үҙ донъям, Мәргәнем минеке, тип ярһыны. Ҡара батҡаҡ менән нисек өйгә йүгереп ингәнен дә һиҙмәй ҡалды Фәйрүзә. Ингәс тә, ирен күргеһе килде, нисек күҙенә бағыр икән?

– Мәргән, Мәргән! – тауышҡа кухнянан килеп сыҡҡан Зөләйха, төҫө ҡасҡан, батҡаҡҡа бысранып бөткән Фәйрүзәне күреп албырғап ҡалды. – Ҡайҙа Мәргән?

– Ишеттеңме ни?

– Ишеттем, ишеттем. Уйнаш ҡылып ятаһығыҙ икән бында. Минең үлгәнемде көтһәгеҙ ни була?

Бер ни аңламаған Зөләйха лып ултыра төштө:

– Нимә һөйләйһең һин, Фәйрүзә апай?– йәшле күҙҙәрен яулығы менән ҡапланы.

– Мәргән! Мәргән тим, – яуап ишетмәгәс тағы Зөләйхаға төбәлде. – Мәргән ҡайҙа?

– Мәргән ағайҙы ат типте... бесән һалғанда...

Был һүҙҙәрҙән ҡапыл башы әйләнеп киткән Фәйрүзә дөбөр-шатыр иҙәнгә ауҙы. Зөләйха тиҙ генә һыуыҡ һыу килтерә һалып, апаһының битен, ирендәрен сылатты, һыулы усы менән еңелсә генә сәстәрен һыйпаны.

– Төшөмә юҡҡа инмәгән икән, ҡоро-оғо-р. – Ҡаҡ иҙәнгә башын ороп-ороп иланы иҫенә килгән ҡатын.

– Ныҡ бөтөрөнмә, апай, скорый машинаһына үҙ аяғы менән сығып ятты. Район үҙәгенә алып киттеләр. Балнистан шылтыратҡандар, хәле бик ҡурҡыныс түгел. Тик һыуыҡ ныҡ үткән үҙенә, тигәндәр, – Зөләйха Фәйрүзәне арҡаһынан ҡосаҡлап уның янына сүгәләне. Мәргән ағаһының тыны ныҡ ҡыҫылғас, унан ярты сынаяҡ ҡына сәмәй һорап эскәнен, бесән һалғанда, әллә шул ят еҫте үҙһенмәй, бейәнең тибеп ебәргәнен, һарайҙан Мәргәндең үҙе атлап сыҡҡанын, уға килеп табип саҡыртырға һорауын һөйләне. Үҙе уларға һыйыр һауырға ғына йөрөгәнен, өйҙәренә ул юҡта инеп тә ҡарамағанын өҫтәне. Әле өйгә балнисҡа китер алдынан Мәргәндең, өйҙө ҡарап тор, тигән һүҙен йыҡмаҫтан ғына инеүен әйтте.

Шәле менән битен, күҙҙәрен һөртә-һөртә Фәйрүзә ҡалҡынып ултырҙы. Ултыра биргәс, Зөләйхаға боролоп ҡараны ла, уны ҡосаҡлап тағы үкһеп ебәрҙе.

– Ай, аллам, ғәфү ит гонаһлы ҡолоңдо-о. Ҡарт көнөмдә әллә ниңә насар уйҙар инде бит башыма-а. Мөхәббәт менән көнсөллөк ҡултыҡлашып йөрөй тигәндәре дөрөҫ икән. А-ай, Зөләйха-а-а...

Зөләйха үҙен тиҙ үк ҡулға алды. Кешене йәлләр, йыуатыр урынға, тәбиғи ҡырыҫлығы өҫкә ҡалҡып сыҡты:

– Этем ҡуштымы ни, Өфө тип артың ҡысып йөрөргә, улай бик көнләшкәс.

Шунан тороп шәп-шәп кейенә башланы, аңғармаҫтан ҡара батҡаҡҡа баҫты. Бысранған нәскийен сисеп кеҫәһенә һалды ла итеген кейҙе.

– Ҡара уйыңды тышҡа ҡалдырып инер инең исмаһам. Батҡаҡтарың менән бергә! – тине лә, ишекте шап итеп ябып сығып китте.

* * *

Машина яллап, таң һарыһынан тигәндәй барып етте дауаханаға Фәйрүзә. Был таныш ике ҡатлы аҡ йорттан сығыуына ай ярым ғына ваҡыт үткән. Ул саҡта сир-сырхау белмәгән Мәргәне янына килермен тип һис тә уйламағандыр әле бына.

«Сирләйем, үләм тип йөрөй инең, Мәргәнеңә ауыр саҡта үл бына хәҙер, үлмәй ни!? Юҡ инде, Әжәл бабаҡай, өркөтә алмаҫһың, үҙ бабайымды аяҡҡа баҫтырмай тороп, һинең арбаңа ултырып, һинең ҡоҙғондар йырыңды йырлайһым юҡ. Ирем хаҡына йәшәйәсәкмен әле,» – тип уйланып, ныҡ торорға кәрәк, бирешергә ярамай, тип үҙенә һүҙ биреп килеп инде палатаға.

Уяу ятҡан ире, Фәйрүзә ишектән күренеү менән, урынынан тормай ғына ҡулын болғаны, мин бында, йәнәһе. Көткән, тимәк, тип уйлап өлгөрҙө хәләле.

– Шунан, хәлдәрең? – бер ҡулы менән үҙенең күҙ йәштәрен һөртә-һөртә, икенсе ҡулы менән иренең битен һыйпаны Фәйрүзә. – Ҡайҙан ғына шул Өфө тип сығып киттем дә...

– Түҙерлек. Ат мөгөҙө үгеҙҙекеләй түгел, бейәм үҙемдеке, үҙ күреп кенә һыйпаны. Балалар нисек? – Мәргән уң яҡ ҡабырғаларын тотоп һаҡ ҡына йүткереп маташты.

– Балаларға хәбәр итмәгәнмен әле. Кисә эңерҙә генә ҡайттым.

– Хәбәр итмәй тор, эштәренән айырып. Ике көндән аяҡҡа баҫам мин. Бейә үҙемдеке, минән ҡотолам тип түгел, ҡотороп ҡына һелтәнде. Сәмәй еҫенә башы әйләнеп кенә, – ғыж-ғыж көлгән булды ҡарт. Нисек кенә булһа ла, бейәһенә һүҙ тейеүҙән ҡурҡты ул. Бисәһе, асыуы ҡайнап, бысаҡлатып ҡуймаһын тип, изге малының рәнйешенән, тормош иптәшенең гонаһ алыуынан ҡурҡты. – Бейәгә асыу тотма, йөрөһен ҡурала. Ҡолон һалыр мәле етә, шуға наҙлы ҡылана.

– Бейә һөйләй, әле ҡайһы ерең ауырта?

– Уң яҡтан үпкә ҡыҫҡандай, йүткереүе ҡыйын...

«Ике ҡабырғаһы ғына һынған, үпкәһен ҡыҫа биргән шикелле, – тыныс ҡына яуап биргән табипҡа асыуы ҡабарҙы Фәйрүзәнең. Әйтерһең, бер ни булмағандай ҡылана. – Уныһы ғына туйға ҡәҙәр йүнәлер. Ә бына үпкәһен ныҡлап тикшерергә кәрәк».

– Ниндәй туй?– Фәйрүзә аңламай ҡалды тәүҙә.

– До свадьбы доживет, тиҙәр бит урыҫтар.

– Ә-ә-ә, – тигән булды ҡарсыҡ уңайһыҙланып, кисәге хәлдәрен дә иҫкә төшөрөп.

Ике көндән дә, ике аҙнанан да хәле бик яҡшырманы әле Мәргәндең. Айҙан ашып китте бында килгәненә, бар донъя йәшеллеккә күмелде. Донъяның иң гүзәл мәлендә ят инде балнис саңын эсеп. Биргән анализдары табиптарҙа шик уятты, улар бер килке төплө генә фекергә килә алмай бер булды. Шуға уны сығарырға ашыҡманылар. Өлкән улы ла бик үтенеп һорағас, киреһенсә, йүнәлтмә менән Өфөгә ебәрҙеләр.

Аҙна һайын ире янына барып йөрөгән, хәҙер бар донъяны яңғыҙы үҙ иңендә алып барған, һаман иренең шәбәйеп китә алмауында урындағы табиптарҙан ғәйеп табыр сиккә еткән Фәйрүзә, баш ҡала ни тиһәң дә баш ҡала булыр әле, тип һөйөнөп ҡабул иткәйне лә был яңылыҡты. Эш күп булһа ла, үҙе бик арыманы, ауырыраҡ эштәр Зөләйха елкәһенә төштө. Теге хәлдән һуң ике ҡатын бер-береһенә тағы ла яҡынайып киткәндәй булды. Фәйрүзә эш араһында үҙенең ауырыуҙарын да онотто. Укол һалырға килгән фельдшерҙы, һәйбәтләндем инде, тип кире борҙо.

Тик... Мәргәнде ҡотҡарыусы фәрештә Өфөлә лә булмай сыҡты. Киреһенсә, заманса сит ил ҡорамалдары ҡот осҡос мөһөр сығарҙы: үпкәләге яман шеш ҡыҙылүңәскә йәбешкән. Улдары анализ ҡағыҙҙарын ҙур-ҙур табиптарға ла күрһәтеп ҡараны, сара ҡалмағас ҡайһы берҙәренә тәүәккәлләп аҡса ла тәҡдим иттеләр, тик ... поезд киткән, өмөт тә һүнгән ине. «Исмаһам, бер йыл алданыраҡ килтерһәгеҙ, ниҙер эшләргә булыр ине лә, һуңланылған» – бар яуап ошо ине. Өлкән генә бер табип хатта:

– Атайығыҙҙың ике-өс ай ғына ғүмере ҡалған, табиптарға йөрөтөп ыҙалатмағыҙ, үҙ өйөндә, әсәйегеҙ янында ҡалған ғүмерен кешесә үткәрһен, – тип ауылға ҡайтарырға тәҡдим итте. Улдары был әсе хәҡиҡәтте ҡабул итмәне, Хоҙай ебәргән тәҡдирҙең хаҡлығына шик белдерҙе. Табиптар бер нисә айға булһа ла ғүмерен оҙайтыр өсөн химиотерапия, унан үңәс урынына ашҡаҙанға тура көпшә ҡуйырға тәҡдим итте. Тик ул саҡта телдән яҙыу ихтималлығын да әйтеп үтте. Улдары хәлде аңғартып, әсәләре менән кәңәшләшергә булды: дауалауҙы дауам итергәме, әллә өйгә алып ҡайтырғамы, ни тиһәң дә, иң һуңынан өмөт үлә. Ә бәлки?..

Был һуңғы ай эсендә килендәре аша эштең айышына, хәлдең ҡайҙа барғанына бер аҙ төшөнә башлағайны Фәйрүзә. Улдары ҡайтып ҡурҡа -ҡурҡа ғына һүҙ башлағанда уҡ әйтеп ҡуйҙы:

– Әйтер хәбәрегеҙҙе бар булмышым менән ҡабул итмәһәм дә, бөтә йөрәгем, күңелем менән аңлайым барыһын да. Тик улай уҡ тиҙ булырға тейеш түгел ине. Бер нимә лә йәшермәгеҙ, дөрөҫөн әйтегеҙ, – тине.

Улдарының һүҙен тыңлағас, йөрәгенән һығып бер генә һүҙ сығарҙы:

– Әжәлде алдамағыҙ, атағыҙҙы апҡайтығыҙ...

Ә ауырыу үҙ хәлен үҙе белмәй ине. Балнистан сығарғанда ла әле:

– Әжәл урап үтте шикелле, башҡаса тәмәкене ауыҙыма ла аласағым юҡ, уй, ғүмер менән шаярырға ярамай, – тип һөйләнде.

Ауылына ҡайтыуына сабыйҙарса һөйөндө. Урамдан инмәй оҙаҡ-оҙаҡ саф һауала ултырҙы, ишек алдына ыҡсым ғына яңы эскәмйә эшләп ҡуйҙы. Эргәһендә ҡолоно уйнап йөрөгән бейәһенә ҡарап туя алманы, күҙем генә тейеп ҡуймаһын инде, тип төкөрөнөргә лә онотманы. Тәүге аҙна үҙе яйлап йөрөп мунса ла яғып ебәрҙе. Иртәгә-бөгөн төҙәлеп китәм, кисәге Мәргән хәленә ҡайтам, тигән уйы дәрт кенә өҫтәне. Тик көндән-көн әҙерәк ашаны. Ҡатыраҡ ризыҡтарҙы бөтөнләй йота алмай башланы. Һыйырҙың ағынан айырмаһын инде, тигән булып табын артында ултырҙы. Аҙна һайын ҡайтҡан балаларына ҡарап, бик йышланылар, артыҡ иғтибарлы була башланылар, юҡҡа түгелдер, тип уйланып киткән саҡтары ла йышайҙы. Унан бигерәк, нимәлер иҫләп ауыҙ асып өлгөрмәйһең, Фәйрүзәһенең күҙен һөртөргә тотоноуы аптырата. Әллә берәй төрлө сиргә юлыҡтымы?

– Ауырыйһыңмы әллә, Фәйрүзәм? Күҙеңдән йәш китмәй ҙәһә, – тип бер өндәшкәйне, әбейе үкһеп үк илап ебәрҙе. Бер ни аңламаған Мәргән ҡурҡа төштө. – Ауыр уйҙарың булһа, ҡотол, миңә һөйлә, эсең бүҫкәрер.

Нимә тип әйтһен инде Фәйрүзә?

– Һинең менән үткән бәхетле көндәремде һағынып илайым, – тигән булды.

– Һағынып иларлыҡтары булғас һәйбәт, әләйгәс, – тип йылмайҙы ҡарт.

Йәй аҙаҡтарында ныҡлы түшәккә ятҡас ҡына аңланы хәлен Мәргән.

– Көҙҙән алып йәнде ашай был йүткереү. Тамаҡ төбөнә бер нәмә килеп тығылды ла, үтмәй ҙә, сыҡмай ҙа. Юҡҡа булмаған икә-ән.

«Юҡ шул, Мәргән, төйөр түгел ул, әжәл шулай үҙенең орлоғон һалып киткән, үҙең дә белмәгәнһең, беҙ ҙә, исмаһам, һиҙмәгәнбеҙ. Миңә тигән орлоҡто яҙмыш һинең тамағыңа килтереп тыҡҡан бит, ҡәһәрең», – тип уйланы Фәйрүзә.

* * *

Үлеренә бер аҙна тигәндә, һиҙенгәндәй, Мәргән Фәйрүзәһенә оло йомош ҡушты.

– Фәйрүзә, бер кешене күргем килә, үкенескә ҡалмаһын, күрше ауылдан Сәбилә исемле ҡатынды ғына саҡырт әле.

– Имсе-фәлән түгелдер?

– Ҡасандыр күңелде имләр зат ине лә, хәҙер белмәйем, ситтә йөрөнө, ҡайтҡан тиҙәр, – шулай тине лә Мәргән, күҙен йомдо. Шулай ята торғас, ойоп та китте, шикелле. Янында Фәйрүзә, һыҙланыуҙарынан аҙға ғына булһа ла арынып серемгә киткән иренә ҡарап, нишләргә белмәй шым ғына ултырҙы ла, Зөләйхаға юлланды. Унан да уңай йомошсо табылмаҫ.

– Туңйылға ауылынан Сәбиләне беләһеңме? – тип һораны тәүҙә. Зөләйха иҫләй алманы, бәләкәй генә ауылдың һәр өйөн тигәндәй бармағын бөкләп барлап ултырҙы. Тик хәтеренә төшөрмәне.

– Юҡ ул ундай ҡатын. Нимәгә кәрәк шулай, имсе-фәлән түгелдер?

– Юҡ, шикелле. Буталды микән ни? Мәргән саҡырттыра, күргем килә, тей ҙә.

– Мәргән ағай саҡырта-а? Сәбилә-ә...-не? – Зөләйха асҡан ауыҙын яба алмай торҙо. – Беләм, беләм. Ҡалай иҫкә төшмәй торған. Биш йыл элекме, Ҡаҙағстандан ҡайтты.

– Туған-ҡәрҙәшеме әллә? Әллә... тиңдәштәрме?

– Сыбыҡ осо ла туған түгел, – киҫкен әйтте быны Зөләйха. – Үә-әт, Мәргән ағай му-ут, онотмаған тегене, онотмаған тәки.

– Кем һуң ул? Нимә күңелемә шул тиклем шом һалаһың? Былай ҙа бөткән йөрәгемде теткеләп... – Фәйрүзә, ер тетрәү көткәндәй, Зөләйхаға ҡараны.

– Иреңдең йәшлек мөхәббәте! Ташлап киткән Сәбилә, аяҡһыҙ Мәргәнде тиң күрмәгән казашка, бер килмешәк.

Иҫләне Фәйрүзә лә. Килен булып төшкән мәлдәрәк, ире тураһында, йәнен бирерҙәй булып яратҡан ҡыҙы ташлағас, шуны онота алмай өйләнмәй йөрөнө, тип ҡолағына тишеп ҡуйғайнылар шул. Ә Мәргән һуң? Ҡалай сабыр, бер ҙә генә теленә лә алманы бит әле, ауыҙын күтәреп исмаһам бер тапҡыр исемен атаһасы.

– Шуны саҡырып килә алмаҫһың микән? – тауышы зәғиф кенә сыҡты Фәйрүзәнең.

Бер аҙ тынып ултырғас, Зөләйха:

– Юҡ, бармайым. Бармайым да, саҡырмайым да. Кәрәк булһа, ирең үҙе торһон да барһын, – тип киреләнеп алды ла китте. Фәйрүзә әкрен генә ҡалҡынды:

– Улайһа, үҙем барам инде.

– Аҡылыңа кил, еңгә, – еңгәнән һалдырып, хужабикә ишеккә арҡыры торҙо. – Шул хыянатсыға бәхил һүҙен әйттермәксеһеңме ни? Ғорурлыҡ бармы ул һиндә, юҡмы?

Яңынан баяғы урындарына барып ултырҙылар.

– Үә-әт, әй, үҙе – үлем түшәгендә, ә уйында – мөхәббәт. Ирҙәрҙән дә аҙғын мал бармы ни ул донъяла? Ит изгелек, көт яуызлыҡ, – Зөләйха ярһыны. Аҡайып Фәйрүзәгә ҡараны. – Ә һин, үлеп-фәлән китһәм, Мәргәнем нишләр, нисек кенә донъя көтөр, тип өҙгөләнеп йөрөгән булдың. Зөләйха, йәтим итмәҫһең инде иремде, имеш. Төкөрҙө ул һиңә, тиҙ үк табыр ине үҙенә кәрәк йәрен.

Туҡтатманы уны Фәйрүзә. Зөләйханы ла аңлай ул, Мәргәнде лә. Эскесе ире арҡаһында мәңге бәхет күрмәгән берәүһе бөтә ирҙәрҙе күрә алмаһа, ҡатыны янында үҙен һәр саҡ бәхетле тойған икенсеһе үлер алдынан булһа ла, яратҡан кешеһенең күҙенә баҡҡыһы киләлер. Ғәҙәттә үҙен бәхетле тойған кеше һәм фани донъя менән осто-осҡа ялғар әҙәм үҙенә барыһы ла мөмкин тип уйлай бит. Мәргән дә шулай уйлай ала икән, тимәк насар түгел. Һуңғы тапҡыр йәне теләгән кеше менән осрашҡыһы килеүе гонаһмы ни? Ярай, ғүмер буйы һине көттөм, һине яраттым, тип тә әйтһен тей уға... Ә уйлаһаң, ул бит миңә ғүмер эсендә бер тапҡыр ҙа яратам тип әйткәне лә булманы. Тик үҙенең яратмағанын да белдермәне, ҡул күтәрмәне, йөрәк ҡыйғыс һүҙ әйтмәне. Күрәһең, «яраттым», «көттөм» һүҙҙәре телгә йөрәк ҡушыуы, күңел саҡырыуы менән киләлер. Тик ошо мәлдә нимә эшләргә һуң Фәйрүзәгә?

Тынып ҡалған Зөләйханың ике ҡулын Фәйрүзә киң устары менән ҡапланы ла тыныс ҡына һүҙен әйтте, аңлайышлы итеп, ҡәтғи әйтте:

– Барып ҡайт Туңйылғаға. Мәргән үлем түшәгендә ята, һине күргеһе килә тип кенә әйт. Килеү-килмәүе уның ихтыярында. Зинһар, ярһып артыҡ бер нәмә лә ысҡындырма. Саҡырмаһаҡ, Мәргән мәңге бәхиллеген бирмәҫ. Бирмәҫ, – урынынан ҡалҡынды ла. – Сит кеше түгел бит, бергә ғүмер кисергән кеше-е... – тип өҫтәне.

Ишектән килеп ингәс тә, ул икәнен таныны Фәйрүзә. Күҙ алдына килтереүе буйынса, шулай сибәр булырға тейеш ине ул. Сөм ҡара күҙ, килешле йөҙ. Һис тә шаталаҡҡа оҡшамаған. Уйсан ҡараш, тыйнаҡ йылмайыу. Тормош эшкәрткәнме, тыумыштан шулаймы? Уны күргәс, нисә көн түҙеп йөрөгән Фәйрүзәнең ҡапыл илағыһы килде. Бына ул ғына Мәргәнде әжәл тырнағынан тартып алыр тигән өмөтмө, мин үҙем быны булдыра алмайым тигән көсһөҙлөкмө, әллә шундайын сибәрлек алдында ҡаушап ҡалыуымы – барыһы бергә тамағына төйөр булып килеп тығылды. Үҙен тиҙерәк ҡулға алырға тырышты хужабикә.

– Сисенеп үтегеҙ, алғы яҡта – Мәргән. Әйтер һүҙе бармы, һеҙҙе күргеһе килде, – тип һөйләнде. Йоҡа бишмәтен һалғас, ҡунаҡ оҙон ҡуйы сәстәрен тағатып, бер урынға төйнәп йыйып ҡуйҙы ла, яулығын рәтләп бәйләне. Юл ыңғайы стеналағы көҙгөгә күҙ ташлап, маңлайын, битен һыпырып ҡуйҙы. Ипле ҡыланып, һәлмәк кенә баҫып алғы бүлмәгә уҙҙы.

– Мәргән, һин саҡырған, – «ҡунағың» тип әйтергә уҡталғайны ла, тик теле улай әйләнмәне ҡатынының, – кешең килде.

Үҙе иренең арҡаһын рәтләп япты, мендәрен ҡалҡыта биреп ҡуйҙы. «Һөймәлекле, хәстәрлекле икән ҡатыны. Тауышы ҡалай яғымлы, – тип уйланы Сәбилә. – Донъялары иркен, таҙа. Бәхетле булғандыр Мәргән. Күңелеңдә нур-гармония булмаһа, былай шағараҡ ҡороп донъя көтөп буламы ни!»

Мәргән күҙен асмай ята бирҙе. Шул килеш кенә ҡатынына өндәште:

– Фәйрүзәм, ултырғысты яҡыныраҡ ҡуй әле, Сәбилә ултырһын.

«Тауышы шул килеш. Ҡәтғи ҙә, моңло ла, һис үҙгәрмәгән. Ошо тауышты бер тапҡыр ғына булһа ла ишетергә ине тип күпме зар-интизар булып йәшәлде. Ҡалай ҡатынына йомшаҡ өндәшә».

Ҡунаҡ ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына Мәргән янына килде.

– Һаумы, Мәргән.

«Үҙгәргән. Ҡартайған, ҡалай. Мөһабәтлеге бөтһә лә, йөҙөндәге илаһилығы бөтмәгән. Күҙҙәре һаман зәңгәр микән?»

Мәргән күҙен асмай яуапһыҙ ята бирҙе. Аптырап тынлыҡты Фәйрүзә боҙорға мәжбүр булды:

– Ат типкәйне. Үпкәһендә электән үк сире булған, шуны ҡуҙғатҡан теге бейә тояғы, – тип аңлайышһыҙ һүҙ һөйләне.

Шул саҡ Мәргән юрған аҫтынан һаҡ ҡына уң ҡулын сығарҙы ла, күҙен асмай ғына, һәрмәнеп Сәбиләнең ҡулын эҙләп тапты. Һаҡ ҡына һыйпаны.

– Эйе, Сәбиләнең ҡулдары... – өҙөк-өҙөк кенә сыҡҡан тауышта тиҫтә йылдар аҙашып йөрөгән моң да, хәҡиҡәт тә, әрнеш тә, зар ҙа бар ине. – Аяҡ өҫтө ҡаршы алып булманы, ғәфү ит.

Ҡулды оҙаҡ һыйпаны Мәргән. Сәбиләнең тып-тып тамған күҙ йәштәренә лә иғтибар итмәй, һыйпаны ла һыйпаны. Был тетрәндергес мөхәббәт тамашаһын ситтән күҙәтеүсе, ул тамашала үҙенә урын юҡ икәнен бөтә йөрәге, булмышы менән тойған Фәйрүзәнең күңелен иңрәткес тойғо биләне: «Ни ғүмер йәшәп, минең ҡулды шулай наҙлы ғына итеп һыйпағаны юҡ бит, юҡ бит».

Мәргән күҙен асты. Сәбиләнең йәшле күҙҙәренә мөлдөрәп ҡарап торҙо.

– Һин сати булманың! – ҡырыҫ тауыш ҡапыл һауаны ярҙы. Тынын тигеҙләгәс өҫтәп ҡуйҙы. – Килгәнең өсөн рәхмәт, Сәбилә. Башҡа һүҙем юҡ, бәхил бул. – Ир кеше күҙен йомоп, башын ситкә борҙо. Ҡулын үҙенә тартты, ләкин ике ҡулы менән йәбешеп өлгөргән ҡатын уны ебәрмәне.

– Һине уйлап, һине һағынып, һине юҡһынып, мең янып, мең терелдем мин, Мәргән. Ҡаты бәғерле булма, ҡаты хөкөм сығарма улай.

Мәргән өндәшмәне. Исмаһам, тороп, үҙен ҡосаҡлап йыуатыр ҙа хәлем юҡ бит, тип уйлап ятты. Фәйрүзә табын әҙерләргә тотондо. Ҡатҡан һәйкәл төҫлө Сәбилә бер ни өндәшмәй оҙаҡ ҡына ултырҙы.

«Бик ҡартаймаған, шулай ҙа аҡылды юйырҙай матурлығы ҡалмаған, уҡаһы ҡойола башлаған. Яҙмыш йөгө ныҡ баҫҡан микән, күҙҙәре бигерәк эскә батҡан. Тик ирене ситенән генә шул тиклем ымһындырғыс итеп йылмайыуы, шунан хасил булған ымһындырғыс серлелеге китмәгән. Бөгөн йылмайып баҡманы ла түгелме һуң? Ҡайҙан сағылды ул йылмайыу? – Мәргән ҡапыл Сәбиләгә боролоп ҡарап алды. Уныһы ҡымшанмайса ултырыуында булды.– Ә ирендәре янындағы соҡорҙары бит, ҡалай һаман да, йәш саҡтағыса, нур сәсеп тора. Шул йылмайыуы заманында әсир итте бит. Тыйнаҡ ҡына йоҡаҡ ирененән һурып үпкеһе килә торғайны бит егеттең. Тик егетлеге генә бығаулы, тәүәккәллеге кисеп сығырҙай һай ине шул. Был татлы иренде башҡа берәү үпкән, был ымһындырғыс иренгә башҡа берәүҙең генә буйы еткән. Ни тиклем ғүмер үткән, ә ымһындырғыс серлелек үтмәгән, – тип уйлап ятты Мәргән. Эскә батҡан күҙҙәрен күҙ алдына килтергәс, йәл булып китте Сәбилә уға. – Ҡатыраҡ ҡағылдым, буғай. Үҙемдең уны уйламаған көнөм, юҡһынмаған төнөм әҙ булдымы ни? Ҡыҙғанырға кәрәк булғандыр, бәлки. Улайға китһә, ҡасан да булһа ҡылғандар өсөн яуап бирергә кәрәк тәһә. Мөхәббәт ул татлы хис, һөйөш кенә түгел, бер-берең яҙмышы алдында яуаплылыҡ та, бер-береңә тоғролоҡ та ул. Шул яуаплылыҡты тоймаһаҡ, тоғролоҡ булмаһа, Фәйрүзә менән ошо көнгәсә ҡулға-ҡул тотоношоп етә алыр инекме?.. « Ҡатыны иҫенә төшкәс Мәргән:

– Фәйрүзәм, сәй ҡайнатып, ҡунаҡты һыйлаһаңсы, – тип көскә тауыш бирҙе. Был ваҡытта Сәбилә ҡуҙғалғайны инде.

Мәргәндең ауырыуы көсәйгәндән-көсәйҙе. Тамағына бөтөнләй бер нимә лә барманы. Көслө уколдар ваҡытлыса һыҙланыуын баҫһа, ҡан тамырҙарына ҡуйылған система туҡландырҙы ла, бер аҙ хәл дә алып инде. Башын мендәренә генә ҡалҡытып һалырға булышҡанда ла көсөргәнешлектән Мәргәндең хәле бөтә ине. Ярау итеүҙән бөтөнләй туҡтаны. Тик хәтере лә, аңы ла яңылышманы, бының менән ул үҙе лә, аңлы тормошонда һәр саҡ янында килгән ҡатыны ла бик бәхетле ине. Фәйрүзә уның янынан китмәне, ирендәрен һыулы мамыҡ менән сылатып ҡына торҙо.

Һуңғы сәфәренә ҡуҙғалыр төндө бахырың фанилыҡта һуңғы балҡыш кисерҙе. Әжәлен тойомлауы булдымы, һыҙланыуҙарын ҡотолорон һиҙемләнеме, был көндө ул мыжыманы, хас та тормоштан ҡәнәғәт йылмайып торған кеше кеүек күренде.

– Ни гонаһтарым өсөн язалай икән мине Хоҙай, Фәйрүзәм? – тип өндәште тәүҙә. Әйткәндәре аңлайышһыҙыраҡ ишетелһә лә, аңлай ине уның телен ҡатыны.

– Ни гонаһтарың булһын, ти, һинең. Сабый сафлығы менән йәшәнең, шул сауаптарың менән китерһең дә инде, – Фәйрүзә күҙ йәшен һөрттө. – Минең әжәлемде үҙеңә алдың бит, Мәргән. Мин үлергә тейеш инем. Был һинең әжәлең түгел... Түгел...

– Кем әйтте?

– Врач әйтте. Әйтмәне, күңелем шулай тине.

– Ҡабаланма! Үлергә. Һинең өсөн мин... – әйтеп бөтә алмай йылмайырға тырышты Мәргән.

– Иҫәр һин, үҙеңде генә уйлайһың. Мин һинһеҙ нишләргә тейеш?

– Бәхетем бар, үҙ ҡулдарым менән һине ер ҡуйынына һалмайым. Һин дә бәхетле, – ауырыуҙың тағы хәле бөттө.

– Нисек?

– Мине ер ҡуйынына һала алыуың менән... Мин нығыраҡ бәхетлерәк.

Фәйрүзә иренең әйткәндәрен аңламаны:

– Хәлең бөтә, тыныслан,– тип уның маңлайындағы тирен һөрттө. Иртәгә һуң булыр тип уйланымы, Сәбилә килеп ҡайтҡандан бирле борсоған һорауын бирмәй түҙмәне үҙе:

– Һин мине әҙ генә булһа ла яраттың микән, Мәргән?

Был һүҙҙәрҙән Мәргәндең илағыһы килде. «Мин бер тапҡыр булһа ла уға, яратам, үлеп яратам, тип әйттем микән? – тип уйлай алды. – Исмаһам, иларлыҡ та хәлем юҡ бит. Ә ул һүҙҙе әйтерҙәй көсөм бармы?» Бөтөнләй тынып ҡала алмағанын да аңлай ине үлеп барған аҡыл:

– Мин яңынан тыуһам, тик һинең менән генә йәшәр инем, Фәйрү-үзә-әм!

Таңда Мәргән һөйгәненең ҡулында йән бирҙе.

* * *

Мәргәнде ҡәбергә генә төшөргәйнеләр, донъя яңғыратып, ҡапыл «Тор-ройыҡ», «Тор-ройыҡ» тигән асыҡ ҡына тауыш ишетелде. Былай ҙа ярылыр сиккә еткән йөрәк өҙөлөр һәм өҙлөгөрҙәй булып һыҙылып-һыҙылып типте. Мәрхүм менән хушлашырға килгән бөтә ауыл, үҙе лә һиҙмәҫтән, күккә баҡты. Ҡанаттарын талғын ғына ҡаға-ҡаға, хушлаша-хушлаша сылбыр булып торналар китә ине. Ҡәбергә төшөп, изге һәм ҡәҙерле кешеһенең кәүҙәһен ләхеткә һалып торған оло улы түҙмәне, торналар сылбырына йәбешеп атай ҙа ҡуҙғалды, тип, ауыр итеп көрһөнөп ҡуйҙы.

Ә Фәйрүзә бөтөнләй хәлһеҙләнеп ергә сүкте. Һығылып илағыһы килде. Ҡысҡырғыһы, үкергеһе килде. Тамаҡ төбөндәге төйөр генә быуаға йырылып китергә ирек бирмәне. Берсә башын ергә эйҙе. Ҡәбер тупрағын усына ныҡ итеп ҡыҫып, ҡатып ҡалды. Ҡара тупраҡ, әсе ҡайғыға түҙмәй, бармаҡ араларынан һығылып килеп сыҡты. Берсә ҡалҡынып күккә баҡты ҡатын. Йәш аша күренгән торналар йыраҡлашҡандан йыраҡлашты. «Мәргәнемде ҡалдырығыҙ, уны алып китмәгеҙ минән, торналар...» – йөрәк төбөнән килгән ауаз тышҡа сығып етмәне, бары хәлһеҙләнгән ирендәр генә ҡалтыранып һелкенеп ҡуйҙы.

* * *

Мәргәнде һуңғы сәфәренә оҙатҡас, Фәйрүзә көн менән төндө, ҡайнар менән һыуыҡты бутап бер булды. Тәүге айҙарҙа, балалары янында булған саҡта, тормош йылғаһы ҡәҙимге улағынан аҡҡан кеүек ине лә. Уларға ла шөкөр, эш тип донъя тирмәненә баш-аяҡ инә һалып китмәнеләр. Яйын табып, ваҡытты тышаулап, әсәләренең хәлдәренә инделәр, аталарының рухтарына ихтирам күрһәттеләр. Мәргәндең ҡырҡына хәтлем ата йортоноң мөрйәһенән төтөн сығарҙылар, аҙға ғына булһа ла әсәнең күңелен йылыттылар. Балалар янында үҙен ныҡ тоторға тырышты әсә кеше, Мәргәнен нисек кенә юҡһынһа ла, көндөҙҙәрен балауыҙ һығып ултырманы, ваҡ-төйәк эш менән алданы ла, алданды ла. Ул-ейәндәре изге кешеләрен һағынып һүҙ ҡатһалар, артыҡ хистәргә бирелмәй йә әйткәндәренә һаран ғына ҡушылды, йә бөтөнләй өндәшмәүҙе хуп күрҙе. Китер саҡта балалары үҙҙәре менән бик димләһәләр ҙә, күнмәне, Мәргән йылыһын, ире йәнен һаҡлаған өйөн ҡалдырып китеү хыянатҡа тиң кеүек ине уға.

Бына өй бушағас инде... башланды. Баяғы төйөр әсе һағышҡа түҙмәне, ирене лә быуаны йырып ебәрҙе. Фәйрүзә, балаларын автобусҡа ултыртып, ҡайтып ҡапҡа бауына ғына үрелгәйне, быуындары ҡалтырап, сүкәйә төштө. Унда мине берәү ҙә көтмәй, тигән үҙәккә үткес хәҡиҡәт алҡымынан алды. Ҡапҡа бағанаһына һөйәлеп, битен яулығы менән ҡаплап оҙаҡ торҙо ул. Ғүмере эсендә беренсе тапҡыр ихатаһына үткеһе килмәне. Шар асыҡ ҡапҡа уны етем һәм буш донъяһына саҡырҙы. Ҡапҡаны эстән һаҡ ҡына япҡас, башын, сикәләрен тотоп, Мәргәненең йөҙөн күҙ алдына баҫтырып ҡараны. Һултанлай-һултанлай йүгереп килеп сығыр ирен ҡапыл ғына хыялында ла терелтә алманы бисара. Тормош ҡайнағанын аңлатҡан ауыл урамының шауы ихатаға үтеп инә алманы, тын ҡурырлыҡ тынлыҡ көслө булып сыҡты. Быны бар булмышы, бар йөрәге менән тойған ҡатын ҡапыл болдор күтәрмәһенә йүгереп менде лә, нишләргә белмәй һикереп-һикереп бейергә тотондо. Башынан яулығы һыпырылып төшкән бисара, сәстәрен туҙҙырып, шашып-шашып бейене, тыны ҡыҫылды. Үҙенең әҙәпһеҙ шашыуынан башы әйләнде. Ҡарлыҡҡан тауышы менән ниндәйҙер таҡмаҡ та көйләп маташты:

«Әжәлгә дарыу бар тиҙәр,

Мөхәббәткә бар микән?..»

Быуындары ҡамырға әйләнеп, бөтөнләй хәлдән тайғас, солан тупһаһына арҡыры һуҙылып ятты. Йыш-йыш тын алып, әжәлгә лә юҡ, мөхәббәткә лә – шиш, дарыу юҡ, чертым да, тип, күҙен йомоп ята бирҙе. Тынлыҡты ара-тирә берсә үкһегән, берсә үкергән тауыш ҡына боҙҙо. Бахырҡайҙың сикәһе буйлап, туҙған сәс бөртөктәрен еүешләтеп, бормалы ике улаҡ туҡтамай аҡты ла аҡты. Айҙар буйы иреккә сыға алмай ятҡан түҙгеһеҙ ҡайғы кисерештәре лә, аңлата алмаҫлыҡ яңғыҙлыҡ хәсрәте лә иҙәнгә тоҙло күҙ йәштәре булып йәйелеп китеп, байып барған ҡояш нурҙарында ялтырай ине.

* * *

Тамағына аш барманы, үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәне ҡатын. Хәлен белергә ингәндәргә лә ихласлыҡ күрһәтмәне. Өҫтәленән төшмәгән, һәр саҡ тереклек белдереп боҫон болғап, йырлап ултырған самауыры мейес янында, кеше ҡулы теймәгәс, саңланып, һарғайып, түңкәрелгән килеш тынып ҡалды. Уның урынын өҫтәлдә, етемлек төҫөн биреп, электр сәйнүге алды. Уныһы ла, хужабикәһенең бөтөнләй тамаҡтан яҙмағанын иҫбатлап, онотҡанда бер генә тауыш биреп торҙо.

Сәйнүгенә һыу һалып торғанда келт кенә мунса янындағы ҡоҙоҡ иҫенә килеп төштө хужабикәнең. Донъяның йәмен юғалтҡан Фәйрүзә, үҙенә бер сер асҡандай, тиҙ генә кейенде лә баҡса артына йүгерҙе. Шәп йүгерҙе, әйтерһең уны берәйһе көтә. Ҡабаланып, ҡоҙоҡтоң ҡапҡасын аса алмай бер булды. Асҡас тутыҡ ултырған сылбырлы биҙрәне алабарманланып шаптыр-шоптор түбәнгә – ҡоҙоҡ төбөнә төшөрөп ебәрҙе. Күнәге артынан эйелгәнсе башынан яулығы һыпырылып төшөп китте. Ҡолғаға беркетелгән сылбырҙы тартҡан һайын тыны ҡыҫылып: «Һыу ғына ҡоромаһын, әтеү мөхәббәт тә һулый, ҡоҙоҡ ҡына мүкләнмәһен, әтеү кеше лә мүкләнә», – тип аңлайышһыҙ һүҙҙәрҙе тәҡрарланы. Биҙрә өҫкә килеп сыҡҡас, уны һаҡ ҡына ергә ҡуйҙы. Берауыҡ биҙрәне ҡосаҡлап ултырҙы. Ундағы һыуҙы бер усы менән генә алып, биттәрен, тағатылған сәстәрен һыпырҙы: «Ҡоромаған! Мәргәнем ҡоҙоғо ҡоромаған», – тине, һаран ғына йылмайып. Биҙрәне үҙенә табан ҡыйшайтып, уға иренен терәне: «Фу, һаҙ тәме ингән түгелме? Әллә ауыҙым тағы тәм тоймаймы?» – ҡапыл һауыттан ауыҙын тартып алды. Яңынан тәмләне. Тороп ҡоҙоҡ ауыҙынан эйелеп эскә ҡараны. Алған һыуын имән төбөнә алып барып түкте лә, етеҙ генә биҙрәһен шаптыр-шоптор тағы ҡоҙоҡ төбөнә төшөрҙө. «Юҡ, юҡ! Мүкләнергә ирек бирмәйем. Мөхәббәткә лә, һиңә лә! Мин тере әле...» – хәлдән тайғансы һыу ташыны имән төбөнә бисара. Ағастың тирә-яғы иҙелеп, батҡаҡланып китте. Ҡуҙғалмаҫлыҡ хәлгә килгәс, биҙрәһе алдына тубыҡланып, тағы ла һыу эсте. Бигерәк һыуыҡ, тамағым шешеп кенә китмәһә ярар ине, тип борсолдо эстән. Бер аҙ хәл алғас, сәйгә һыу алайым әле тип, биҙрәһен тағы сылбырға таҡты.

Ошонан алып бәрәңге баҡсаһының ыҙанындағы, мунса янындағы ҡоҙоҡтан сәйлек кенә һыу алыу Фәйрүзәгә көндәлек бер татлы хәстәргә әйләнде.

Тик бауырға ятҡан юҡһыныуҙы Мәргән ҡоҙоғо һыуы ғына баҫа алманы. Киреһенсә, тотонған һәр әйбер, күҙгә ташланған һәр нәмә, Мәргән тураһындағы хәтирәне яңыртып, үҙәккә үтте. Мәргәне тураһында, уның изге кеше булыуы хаҡында, күңелендәгеһен уртаға һалып, кем менәндер һөйләшкеһе килде. Тик ул кеше юҡ – бына иң ҡыйыны шул ине Фәйрүзәгә. Бер нисә тапҡыр Зөләйхаға инеп тә ҡараны. Ғүмер буйы иренән туҡмалып, кәмһенеп йәшәгән күршеһе менән был турала һүҙ суйырғытыу бөтөнләй мәғәнәһеҙ ҙә кеүек тойолдо. Шуға һүҙҙәре ауыл хәбәрҙәренән ары китмәне лә.

Күңеле болоҡһоғас, йөрәге һағышҡа түҙмәгәс, ул Туңйылғаға юлланды. Иренең йәшлек мөхәббәте менән осрашһа, бәлки әҙерәк булһа ла йөрәге тынысланыр. Икеһе бер ир ҡуйынында ятмаһалар ҙа, йәндәре бер күңелгә тартылған бит. Мәргәндең йөрәгендә икеһенә лә урын да табылған шикелле. Тик кемдеке түрҙәрәк булды икән? Мөхәббәттең әллә бизмәне юҡмы? Улай тиһәң, Фәйрүзә урыны түбәндәрәк булһа ла үкенмәҫ ине, ни тиһәң дә, Мәргәндең мөхәббәтен ғүмере һуҙымында уята ла, һаҡлай ҙа алды. Ә Сәбиләнең урыны? Ул бит Фәйрүзәнән күпкә, бик күпкә сибәрерәк, ымһындырғысыраҡ. Мәргән ғүмере буйы Сәбиләне юҡһынып, һағынып йәшәгәндер, тик миңә генә белдермәгәндер, Мәжнүн бахыр. Ҡулын тотоп Сәбиләгә, сати түгелһең, тине. Уныһы ни тигәне булды икән? Ә бер йөрәккә ике мөхәббәт һыямы һуң? Тилертә бит был һағыш, ай тилертә...

Ошондай уйҙар менән килеп инде Сәбилә йортона Фәйрүзә. Хужабикә ултырған урынынан тороп ҡаршы алһа ла, йөҙөнә борсолоу ҙа, шатланыу ҙа ишараты сығарманы. Бөтөнләй көтөлмәгән кеше килде тип хәүефкә лә батманы шикелле, артыҡ ихласлыҡ та күрһәтмәне. Амин тотҡас, өҫтәлгә ҡайнап торған самауырын ҡуйҙы, саҡырылмаған ҡунағын табынға саҡырҙы:

– Маҡтап йөрөйһөң, самауырым ҡайнап ҡына тора.

– Маҡтарлыҡ та, маҡтанырлыҡ та хәлем юҡ, ҡайғыға батып йөрөүем.

– Ишеттем. Урыны йәннәттә булһын, – башҡа йыуатыр һүҙ тапманы Сәбилә.

Өндәшмәй генә сәй эстеләр. Өйҙә тынлыҡ урынлашты. Тағы йәнде өтөп барған тынлыҡ. Бер себен генә безелдәп-безелдәй. Үрмәксе ауына эләккәндер мәхлүгең. Фәйрүзә үҙен шул себенгә оҡшатты. Ней уйҙарынан ҡотола алмай, ней донъянан йәм тапмай. Осоп китһәң ине ул берәй яҡҡа. Ирекле булып. Ултыра торғас ул Сәбиләнең йөҙөнә баҡты. Күҙҙәре бигерәк бойоҡ, уға ла еңел түгелдер.

– Һағына торғайныңмы Мәргәнде? – тип тыныс ҡына һорап ҡуйҙы Фәйрүзә.

– Һағындым, – ҡырыҫыраҡ яуап бирҙе хужабикә. Өйҙә тағы тынлыҡ хөкөм һөрә башланы. Баяғы себен тауышына самауыр йыры ҡушылды. Уғаса булмай сәғәттең тек-тек килеүе ҡолаҡты ярырға тотондо. «Ҡасан шулай Фәйрүзәнең сәғәт тауышына ҡолағы тонғайны әле? Эйе шул, тәүге никах төнөндә бит. Беҙҙең уртаҡ ваҡытыбыҙ башланды, тип сәғәт сылбырын тартҡайны. Ә хәҙер... уртаҡ ваҡыт туҡтаны микән?»

– Һуңынан оноттом, – тынлыҡты Сәбиләнең бойоҡ ҡына әйтелгән һүҙе боҙҙо.

– Ғәрип тип онотҡанһыңдыр, – Фәйрүзә асыуланмай ғына әйтте.

– Ю-у-уҡ, – тип һуҙҙы Сәбилә. Бер аҙ һүҙһеҙ ултырғас өҫтәп ҡуйҙы. – Һәр саҡ тиң күрҙем... Яҙмышыма буйһоноуым булғандыр.

Ысынлап та шулай ине шул. Их, мөхәббәттәре һуң! Бигерәк һоҡланғыс ине лә! Мәргән менән икеһен һинд киноһы геройҙарына оҡшатыуҙары ла юҡҡа булмағандыр. Шул ваҡытта Сәбилә һиҙә-тоя йөрөнө бит, кинолағы мөхәббәт тарихтары һәр саҡ тиерлек бәхетһеҙ тамамлана, беҙҙең менән дә бер-бер хәл булып ҡуймағайы, тип һәр саҡ ниҙәндер ҡурҡты, һуңынан, Мәргәндең әрменән килгән хаттарын ҡулына алған һайын, насар хәбәр булмағайы, тип ҡалтыранып төштө.

Әрмегә оҙатҡан саҡта, барса халыҡ алдында оҙаҡ бер-береһенең ҡулдарын тотошоп торғайнылар.

– Артыҡ ҡыҙыл да тиҙ уңа, тиҙәр. Һин шуға ышанаһыңмы, Мәргән? – тигәйне Сәбилә.

– Мин уңдырмам, һин генә көт, йәме, – тип ышандырғайны ауылдың беренсе егете.

– Янырмын, туңырмын, көйөрмөн, тик барыбер көтөрмөн, – тип шыбырҙаны һөйгәне. – Тик һин генә һау килеш әйләнеп ҡайт.

– Һуғыш ваҡыты түгел дәһә... – Ҡайҙан килгән ул уй тиерһең, ҡапыл шул саҡ Мәргән әйтеп һалмаһынмы. – Ә мин үлһәм, һин сати булырһыңмы, Сәбилә?

Ул заман кешеләре һинд киноһы аша «сати»ҙың ни аңлатҡанын беләләр ине. Тоғро, артыҡ тоғро ҡатындарҙы шулай атайҙар. Ирҙәре үлһә, мөхәббәттәренә тоғролоҡ билдәһе итеп, һөйгән йәрҙәре үҙҙәрен-үҙҙәре яндыра икән. Мәргәненең ни әйтергә теләгәнен һәйбәт төшөнһә лә, Сәбилә тәүҙә ни әйтергә белмәне.

– Мин сати булырмын да ул, тик һин иҫән ҡайт, йәме, – күҙенән йәштәр тамды ҡыҙҙың.

– Утҡа, һыуға инергә әҙер беҙ мөхәббәтебеҙ хаҡына, шулай бит, Сәбилә, – Мәргән уны күкрәгенә ҡыҫты. – Илама, һин утта янмаһын өсөн, мин үлмәйәсәкмен, ҡәҙерлем, – һуңғы һүҙе шул булды Мәргәндең.

Ә тормоштоң үҙ ҡанундары, үҙ дарыуҙары, үҙ ағыуҙары. Сәбилә Мәргәнде көтә алманы, көтә торған юлын да табалманы. Мәргәндең ҡазаланыу хәбәрен ишеткәс, аҡылдан яҙа яҙҙы ҡыҙ бала. Ашын, эшен онотто. Мин уның янына барам, ул үлһә, мин дә үләм, тип тәгәрәп илаған балаһын күреп, ниндәй ата-әсәнең йөрәге түҙһен. Ни ҙә булһа ҡылырға кәрәк. Һуғышты, утты күргән атаһы, ҡыҙына бәхет теләүе булдымы, уны, ай-вайына ҡарамай, ситтә йәшәгән һеңлеләренә оҙатты. Яҙмышына күнмәйсә булдыра алманы ҡыҙ бала, ниҙер ҡылырға тәүәккәллеге лә етмәне, ҡайғынан аңлы тормошто аңламаған, ҡайҙа барырға белмәгән аҙашҡан болан балаһы хәлендә ине. Юлдары уны ҡаҙаҡ далаларына алды ла китте. Алып ҡына китмәне, юлын да, яҙмышын да шунда аҙаштырҙы... Тыуған ерҙәренә ныҡлы әйләнеп ҡайтыуына ла бына нисә йыл ғына бит әле.

Үткәндәре иҫкә төшөп киткән Сәбилә тағы бер аҙ ултырғас:

– Бик онотмағанмын да икән, – тип ҡуйҙы.

– Нисек инде?

– Теге көн, Мәргәндән йомошсо килеп киткәс, быуындырым йомшарҙы, юҡҡа-барға хәлем бөттө. Бармайым микән, күпме йылдар үткән, күпме һыуҙар аҡҡан тип икеләнеү ҙә булғайны. Тик күргем килде, – ҡатын ярһып китте. – Күргем килде. Бик күргем килде. Мәңге күрмәһәм дә риза кеүек төңөлөп бара инем инде бер мәл. Ә ул көн күргем килде. Үлеп китер ҙә, йәндәй яҡын кешемде мәңге күрмәм, тигән тойғо алҡымымдан алды. Һуңғы тапҡыр йәнемде усыма ҡыҫып уның янына йүгерҙем...

Бүлдермәне уны Фәйрүзә. Тынған арала һүҙ ҙә ҡыҫтырманы. «Беҙҙең ваҡыт туҡтанымы икән?» – тигән һорау төйөр булып тамағына түгел, бауырына ятты уның. Шуға яуап эҙләне.

Сәбилә, тағы бер аҙ ултырғас, үҙ-үҙенә һөйләгән кеүек, хистәрен бушата торҙо:

– Онотмағанмын икән, ҡулының йылыһы шул килеш кенә ине. Бармаҡ остарымдан йөрәк ҡылдарына тиклем йылы нур кеүек үтте. Әле лә тоям шул йылылыҡты...

Был һүҙҙәрҙән һуң Фәйрүзәнең ҡапыл йәне ҡабарҙы:

– Ҡулы йылы, имеш. Мин йылыттым, мин һаҡланым уны. Йылы ҡулды тойғоң килһә, сати булырға ине һиңә, – был һүҙҙең ни аңлатҡанын белмәһә лә, үҙенсә Сәбиләнең ауыртҡан еренә тейгеһе килде. Сәбиләнең дә шеше һытылды булыр, сымылдыҡҡа инер төндә ултырған оялсан ҡыҙҙар кеүек, ҡарашын иҙәндән алмаған баҫалҡы ҡатын, ҡапыл Фәйрүзәгә тишерҙәй итеп ҡараны:

– Һиңә бында нимә кәрәк һуң ул?

– Бер нәмә лә кәрәкмәй! Мәргәнде һағындым, үлеп һағындым... Шул! – Фәйрүзә, әкрен генә ҡалҡынды ла, яулыҡ осо менән күҙҙәрен һөртә-һөртә, ишеккә йүнәлде. Сәбилә, устары менән битен ҡаплап, башын эйеп, ҡымшанмайса ултырып ҡалды.

* * *

Ике аҙнанан Фәйрүзә лә мәрхүмә булды. Юҡ, ашҡаҙан сиренән түгел ине үлеме. Һары һағышҡа батҡан ҡатындың ҡапыл йөрәге туҡтаған, тинеләр. Эстән янып, эстән дөрләгән икән бахырҡай. Са-ти...

Ул йылы ҡыш хәтәр килде. Яҙын баҡса артындағы, етемһерәп ҡалған мунса янындағы имән ниңәлер япраҡ ярырға ашыҡманы. Тамырына һыуыҡ теймәһә ярар ине... Ә йәй уртаһында, барыһын аптыратып, унда-бында ҡытыршы йәшел япраҡтары күренә башланы.