Айыуға ағайың менән бар, йәки Һәр ир-егет күңеле менән һунарсылыр...

“Ейәнсура таңдары” архивынан.

Һеҙҙең иғтибарға гәзитебеҙҙең 2011 йылдың февраль айындағы һандарының береһендә баҫылған Ғайса Ишмөхәмәтовтың яҙмаһын тәҡдим итәбеҙ.

Һуңғы ваҡытта аҡыллы, зиһенле йәндең – кешенең ҡылған ҡылыҡтары, тәбиғәткә, тере йән эйәләренә, бер-береһенә мөнәсәбәте хаҡында күп уйланам, ләкин уйҙарымдың осо-башына сыға алғаным юҡ әлегә. Шуға бәйләп, айыуға һунар итеү, уның барышы, аҙағы нимә менән бөткәне тураһында күреп-белгәндәремде, ишеткәндәремде, ысынбарлыҡты һеҙгә лә бәйән иткем килә. Һығымтаһын инде үҙегеҙ эшләгеҙ. Был үткән ваҡиғаларҙа көлкөһө лә, аяныслыһы ла бар, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, аяныслыһы күберәк шул.

Яҙмамды иһә бер хикмәтле һүҙҙән башлағым килә: кеше бүре кеүек батыр, арыҫлан кеүек көслө, төлкө кеүек хәйләкәр. Айыу иһә рыяһыҙ йыртҡыс иҫәпләнә. Һәр хәлдә, әкиәттәрҙә, балалар яратып ҡараған йәнһүрәттәрҙә ул шулай һүрәтләнә. Берҙән-бер көндө айыу йылға аша ҡара урманға ҡарай сығып барғанда, уны күреп ҡалған суртан:

– Ҡайҙан киләһең? – тип һораған.

– Аҡыллыны һайлаған ерҙән, даланан, – тип яуаплаған айыу.

– Кемде һайланығыҙ инде?

– Кешене, тағы кемде булһын...

– Эй, айыу, айыу, кешенән хәҙер һиңә үҙ урманыңда, ә миңә үҙ йылғамда тынғылыҡ булмаясаҡ. Аҡыллы зат итеп һайлағанығыҙ өсөн ул һеҙгә, исмаһам, берәй нәмә вәғәҙә иттеме һуң?

– Унан нимә талап итәһең инде? Уны бит беҙҙең арабыҙҙа зи­һенгә эйә берҙән-бер йән эйәһе бу­лған өсөн һайланылар. Өҫтәүенә, уның йыртҡыс хайуандарҙыҡы ке­үек үткер тештәре, имәнес тырнаҡ­тары юҡ. Әйткәндәй, яланғас, нәфис тәнле һәм затлы нәҫелдән. Алла кемде яҡын күрһә, халыҡ та шуны үҙ итә. Шуға ла кешегә хөрмәт күрһәткәндәрҙер инде. Ҡалай итәһең.

– Шулай ҙа, теге ни... – тип яңынан һүҙ башлаған суртан.

– Һиңә тағы нәмә кәрәк, – тип екергән уға айыу,- үҙ ҡәрҙәштәрең­де эҙәрлекләгәнең, үткер тештәрең менән ҡырғаның да еткән.

– Юҡ, мин бит ул хаҡта һүҙ йөрөтмәйем. Аҡыллы итеп һайла­нған кешенән беҙгә ниндәй яҡшы­лыҡ булыр икән, бына шул ҡыҙыҡһындыра мине.

– Ярай, улай бик белергә телә­гәс, әйтәйем инде һиңә дөрөҫөн. «Һеҙ мине аҡыллы тигән тәхеткә күтәреп ултырттығыҙ. Бының өсөн мин һеҙҙең ҡайһы берегеҙҙе яурындарыма һалырмын, ә ҡайһы берегеҙҙе өҫтәл өҫтөнә ҡуйыр­мын», – тип вәғәҙә бирҙе ул кеше тигәнең үҙенең һайлаусыларына.

– Эй, туған, – тип, бошонҡо ғына аңлата башлаған суртан, – был бит кеше һинең туныңды һал­дырып, үҙенең яланғас яурындары­на ҡаплай, ә мине үҙенең аш өҫтәленә ҡуя, тигән һүҙ.

Колхоз-совхоздарҙың көслө, мал-тыуарҙың ишле, айыуҙарҙың күп сағы. Йәй урталарында ауыл­дан алыҫ түгел ерҙә колхоз һыйы­рын айыу йыға. Ике ағай емтеккә айыу киләсәген белеп, уны атып алырға һөйләшкәндәр. Беҙҙең яҡта мәрәкәсел, йор һүҙле, әсе телле, әҙерәк кенә арттырыбыраҡ һөйләй торған, күңеле көр кешеләр йәшәй. Халыҡ һөйләүе буйынса, был ағай­ҙар ҙа ҡыйыулыҡ, төнгө һалҡында өшөмәҫ өсөн әҙерәк кенә «төшө­рөп» алған, ләкин улар тәмәке тартмай ине. Шулай булғанмылыр, юҡмылыр, мин белмәйем. Нисек булғанын улар үҙҙәре генә белә инде. Алдан әҙерләп ҡуйған урын­дарына менеп урынлашҡас, айыуҙың килгәнен көтә башлай­ҙар. Таңға ҡарай емтеккә табан бер ҙур «айыу» яҡынлаша. Береһе икенсеһенә «Ат!» тип ҡысҡырып ебәрә... Төнгө тынлыҡты боҙоп, бер-бер артлы ике атыу тауышы яңғырай. Мин һиңә «Ат!» тип әйтмәнем бит, ә «лошадь» тип әйттем, тип ҡысҡырыу һуңлай. Айыу тигәндәре бышҡырып ебәрә лә, гөрһөлдәп ергә ауа. Улар күрше ауылдағы олатайҙың үлән утлап йөрөгән тышаулы атын айыу тип уйлаған икән. Ат, бахыр, ҡайҙан белһен инде һунарсыларҙың ағас баштарында айыуҙы көтөп ултыр­ғанын? Аҙағы нимә менән бөттөмө? «Үткән эш – бөткән эш», тигәндәй. Ағайҙар ауылдар буйлап йөрөп, халыҡҡа һата алғансы ат ите һатты, арзаныраҡ хаҡҡа, әлбиттә. Бер-нисә көн үткәс, һунар­сыларҙың аттың хужаһына икенсе ат һатып алып биреүе тураһында ишетелде. Бушҡа ғына халыҡ: «Айыуға ағаң менән бар», – тип әйтмәй шул.

Үҙен ихтирам иткән һәр ир-егет күңеле менән һунарсылыр ул. Әммә бөтәһе лә был мөмкинлеккә эйә була алмай. Ҡышҡы ғинуар айында арҡаңа рюкзак аҫып, саңғы менән ҡар ярып, урманға барыу һәр кемдең ихтыярынан килә тор­ған ғәмәл түгел. Тап шулай иткән­дәр генә ысын һунарсы була инде. Юғиһә, һунар һылтауы менән ур­манға сығып, кәйеф-сафа ҡороп, шешәләрҙе яра атып ҡайтыусылар хәҙер бигерәк күбәйеп китте. Улар ҙа үҙҙәрен һунарсы һанай. Кейгән кейемдәрен, мылтыҡтарын, боеприпастарын ҡарағыҙ әле: һуғышҡа баралармы ни! Ауылда эшһеҙ ҡалған ир-егеттәр нисек тә көн итер өсөн, ғаиләне ҡарар өсөн төрлө ерҙәрҙә ялланып эшләп йөрөп ҡаранылар, ләкин байып, хәлләнеп китеүселәр бармаҡ менән генә һанарлыҡ ине. Бай­ҙарҙа иһә ата-бабаларыбыҙҙың бо­ронғо кәсебе – һунарсылыҡ менән шөғөлләнеү теләге, һунарсы ҡома­ры уянды. Ҡышҡы йоҡоға ятҡан айыуҙың өңөн табып, алып барып күрһәтеү, әлбиттә, атып алыуҙа ҡатнашыуҙың хаҡы ла билдәлән­де. Өң эсендә нисә айыу булыуына ҡарамаҫтан, хаҡы – 50 мең һум.

Айыу өңөн табыу күпме ваҡыт, ниндәй көс талап иткәнен һунар­сы үҙе генә белә. Ундай бәхет һәр кемгә тәтемәй шул! Өң эсендә нисә айыу булыуы ихтимал һуң? Был турала төрлө фекерҙәр бар, төрлөсә һандар килтерелә. Бынан бер-нисә йыл элек ҡышҡы йоҡонан уянған айыуҙарҙың өңөнән сыҡҡанын бинокль аша күҙәтеү бәхете тейҙе миңә. Ауылыбыҙҙы ҡалҡан шикел­ле һаҡлап, күҙәтеп торған пирами­да рәүешле Ослотауҙың бейек итә­ген төйәк итеп, айыуҙар ҡыш үткәреп сыҡҡан, тип берәү ҙә уй­ламаҫ. Апрелдең баштары ине. Өйҙә күмәкләшеп сәй эсеп ултыра­быҙ. Ҡустым торба кеүек биноклен тотоп, тәбиғәтте күҙәтергә тип тышҡа сығып китте. Күтәрмәнән тирә-яҡты ҡарап торғанда күреп ҡала ул айыуҙарҙы. Тамаша күрергә тип беҙҙе лә саҡырып сы­ғарҙы. Ике айыу ике балаһы менән өң эргәһендә аунай башланылар, эргәһендә үҫеп ултырған имән ағастарын тырнаштырып, хатта ике балаһы ағас башына үрмәләргә лә маташып ҡараны. Тау башына ҡарай менергә уйлағайнылар, ҡар ҡалын булып сыҡты, айыуҙарға кире өңөнә инеп китеүҙән башҡа­са сара ҡалманы. Һирәк осрай тор­ған иҫ киткес матур, һоҡланғыс күренеш оҙаҡ булмай шул. Күрше ауылдағы һунарсы ағай ҙа айыу өңөн эҙләп, байтаҡ көндәр үткәрә, ләкин өмөтөн өҙмәй. Иртәнсәк сығып китә, кис ҡайта. Көн һайын 20-30 саҡрым ерҙе саңғы менән гиҙеп ҡайта. Ҡырҙа, ҡар өҫтөндә, сәйнүге менән сәй ҡайнатып эскәндә уйлаған уйҙа­рын, хыялдарын беҙ бер ҡасан да белмәйәсәкбеҙ, Хоҙай үҙе генә белә. Ғаиләһен хафаға һалып, ул бер көндө ҡайтмай. Икенсе көнөнә лә юҡ. Күрше ауылдарҙағы туған­дарынан да һораштырып, белешеп ҡарайҙар. Юҡ... Шунан инде эҙләй башлайҙар. Бәлки, айыу ашаған­дыр? Булмаҫ.

Ир-егеттәр күмәкләп эҙләргә тотона. Көн дә 20-25 саҡрым ерҙе саңғыла йөрөп эҙләйҙәр, ләкин һөҙөмтә юҡ. Бер-нисә көн үткәс, тау битенән ҡар шыуғанын белеп ҡалалар һәм тауҙағы ҡарҙы ҡаҙып, эҙләргә тотоналар. График буйын­са эҙләү, шыуған ҡарҙы ҡаҙыу ойошторола. Ҡарҙың ҡалынлығы урыны менән 6 метрға саҡлы ба­рып етә. Ҡаҙа торғас, ағайҙың бе­йәләйен, саңғыһын табалар. Шик юҡ, ҡар аҫтында ҡалған. Бер айҙан ашыу ваҡыт үткәс кенә ҡаршы тауҙың битләүенән, ҡар ҡатламы аҫтынан табып алалар уны. Шул көйөнә генә ятҡан бит әле, бисара. Ир-егеттәрҙең, малайҙарының берҙәмлеге, ныҡышмалылығы, өмөттәрен өҙмәүе, ҡышҡы һал­ҡынға ла, буранға ла бирешмәүҙәре йәлләтә лә, һоҡландыра ла. Ҡалай итәһең инде, яҙмыштыр...

Ни өсөн бигерәк тә әҙәм затын айыуға һунар итеү ымһындыра, ҡыҙыҡһынды­ра һуң? Минеңсә, айыуҙың тиреһе, ите, майы, үте, тыр­наҡтары ғына ҡыҙыҡһын­дырмай кешене. Минең дә аяҡтарым менән байыраҡ кешеләрҙең өйҙәрендә, да­чаларында айыу тиреһенә баҫып йөрөгәнем, ҡулым менән һыйпап ҡарағаным булды. Тәндәрем әллә нисек итеп зымбырлап, күңелемә ҡыйын булып китә торғай­ны. Былтыр йәй көнө: «Тоҙаҡҡа эләккән айыу һыу ҡырында үлеп ята!» – тигән хәбәр бөтә ауылға йәшен тиҙлегендәй таралды. Кем ҡыҙыҡһына, шулар бөтәһе лә тамаша ҡылды үлгән айыуға, фотоға төшөрөп алыусылар ҙа күп булды. Был айыуҙан айыу тигән исеме генә ҡалғайны. Ер тырнап, ҡортлап, һыуланып, ғазапланып, ябығып, быуы­лып үлгәйне урман хужаһы. Бер аҙнанан барып ҡараһаҡ – башын, үтен, тырнаҡта­рын ҡырҡып, йолҡоп алып киткәйнеләр. Японияла айыуҙың үтенә өп-өр яңы «Тойота» машинаһы бирә­ләр, тигән һүҙ дөрөҫмө икән әллә, тип уйлап ҡуйҙым мин. Үҙенән физик яҡтан ғына түгел, ә рухи яҡтан да көслөрәк йыртҡысты үлте­реү – кешегә үҙенең өҫтөнлө­гөн иҫбат итеү, ләззәтләнеү, йыуаныс кисереү, әҙ генә булһа ла тынысланыу, танта­на итеү өсөн кәрәктер. Әллә ҡорбан килтереүме икән, тип тә уйлап ҡуям.

Ырымбур өлкәһенең Ҡыуандыҡ районында була был күңелде әрнеткес хәл. Себер тарафтарынан ҡай­тып төшкән ике ирҙең ҡа­пыл ғына айыу атып алғыла­ры килә һәм улар ҡиммәтле машинаға кәрәк-яраҡтарын тейәп алып, Шайтантауға һунарға, бер аҙ ял итергә, хо­зур тәбиғәт менән һоҡла­нырға сығып китә. Шул уҡ көндө мәктәптә военрук бу­лып эшләп йөрөгән ағай ҙа һунарға юллана. Эңер төшә. Маңлайына аҫмалы фонаригын ҡуйып, юлды яҡтырта-яҡтырта урмандан сығып килгәндә, яңылышмы, әллә яҙмыш ҡушыуы буйынсамы инде, теге ике «һунарсыға» тап була. Әгәр уларҙы һунар­сы тип атап булһа. Теге икәүҙең күҙҙәренә ботаҡ үҫкәнме, әллә зиһендәрен Шайтантауҙың шайтаны то­малағанмы, яҡтыртҡыслы кешене айыу урынына ҡабул итәләр. Икенсе төрлө әйткәндә, кеше менән айыу­ҙы бутайҙар. Атыу тауыш­тары яңғырай, үлемесле яра­ланған һунарсы ергә ауа. Тәүге ярҙам күрһәтергә ма­ташып, машиналарында да­уаханаға табан юл тоталар, ләкин бер ғәйебе булмаған кеше дауаханаға барып ет­мәйенсә, юлда уҡ яҡты донъя менән хушлаша.

«Тегеләр менән нимә булды? Нисек хөкөм ит­теләр?» – тип һорарһығыҙ һеҙ. Бер нәмә лә булманы. Хөкөм дә итмәнеләр. Аҡса, аҡсаһыҙлыҡ заманы бит. Ирһеҙ ҡалған ҡатынына, атайһыҙ балаларына, тағы әллә кемдәргә аҡса түләп ҡотолоп ҡалдылар. Хәҙерге көндә лә яҡты донъяның рәхәтлеген тойоп, тәмен бе­леп йәшәп яталар.

Шуны шәйләгәнем бар: үҙен ысын һунарсы тип һанаған кеше бер ҡасан да һунары тураһында бөтәһен дә түкмәй-сәсмәй һөйләп бирмәй, ә ниндәйҙер өлөшөн, серен үҙендә ҡал­дыра. Бер йәй, көҙ эсендә 7­8 айыу алған ысын һунарсы ир-егетте беләм. Унан бер һунарын ғына һөйләтер өсөн күңелен күреп көнө буйына эргәһендә йөрөргә тура килә, ул шунда ла тулы­һынса асылмай. Ҡатынына ла дөрөҫөн һөйләмәй. Ғөмүмән, айыу, уға һунар итеү тураһында күп һөйләргә, китап яҙырға бу­лыр ине, ә хәҙергә ошоноң менән сикләнеп торайыҡ. Бәлки, дауамы булыр...

Ғайса ИШМӨХӘМӘТОВ.

Яңыбай ауылы.